Tus'kraĉ'ant'e kaj ĝem'eg'ant'e post long'a pruv-procedur'o la ekster'ordinar'a senat'o for'ir'is al konsil'iĝ'o, kiu okaz'is en ombr'o de sankt'a oliv'o.
”Do, sinjor'o'j,” osced'is Hipometeo, la senat'estr'o. ”Jen, kiel damn'e ĝi tren'iĝ'is. Mi opini'as, ke mi eĉ ne bezon'us prezent'i resum'o'n, nu, sed por ke ne est'u formal'a'j ekscepci'o'j — Do, la akuz'it'a Promete'o, ĉi tie'a civit'an'o, ven'ig'it'e antaŭ la tribunal'o'n tial, ke li invent'is fajr'o'n kaj per tio iel — hm, hm — atenc'is la valid'a'n ord'o'n, konfes'is, ke: unu'e, li invent'is efektiv'e la fajr'o'n; plu'e, ke li kapabl'as kiam ajn plaĉ'as al li, kaŭz'i la sam'o'n per ag'ad'o nom'at'a fajr'o'ŝton'ad'o; tri'e, ke li ĉi tiu'n sekret'o'n, respektiv'e skandal'a'n invent'o'n neniel laŭ'ord'e re'ten'is, eĉ ne anonc'is al kompetent'a lok'o, sed ĝi'n malic'e kon'ig'is, respektiv'e don'is por frukt'uz'o al ne'kompetent'a'j hom'o'j, kiel est'as atest'it'e per depozici'o'j de la koncern'a'j person'o'j, kiu'j'n ni ĵus enket'is. Mi opini'as, ke tio sufiĉ'as kaj ke ni pov'us tuj komenc'i voĉ'don'i pri la kulp'o kaj verdikt'o.”
”Pardon'u, sinjor'o prezid'ant'o,” kontraŭ'is asesor'o Apometeo, ”sed mi opini'us, ke rilat'e la grav'ec'o'n de ĉiu tiu ekster'ordinar'a tribunal'o ebl'e tamen est'us pli konven'e, ke al la proklam'o de la verdikt'o ni al'paŝ'u nur post fund'a inter'konsil'iĝ'o kaj — por tiel dir'i — ĉiu'flank'a diskut'o.”
”Kiel vi vol'as, sinjor'o'j,” konsent'is la toler'am'a Hipometeo. ”La afer'o est'as ja klar'a, sed se iu el vi ankoraŭ vol'as i'o'n rimark'ig'i, mi pet'as.”
”Mi permes'us al mi rimark'ig'i nur,” aŭd'iĝ'is senat'an'o Ameteo kaj eg'e ek'tus'is, ”ke laŭ mi'a opini'o oni ĉe la tut'a afer'o emfaz'u special'e unu flank'o'n. Sinjor'o'j, mi pens'as pri la religi'a flank'o. Bon'vol'u permes'i, kio est'as tiu fajr'o?
Kio est'as tiu el'ig'it'a fajr'er'o? Kiel konfes'is Promete'o mem, ĝi est'as neni'o ali'a ol fulm'o, kaj fulm'o, kiel ĝeneral'e est'as kon'at'e, est'as manifest'iĝ'o de special'a potenc'o de Zeŭso la Tondroreganto. Bon'vol'u klar'ig'i al mi, sinjor'o'j, kiel ven'as ia tia Promete'o al di'a fajr'o? Kia'rajt'e li ĝi'n ek'posed'is? Kie en'tut'e li ĝi'n pren'is? Promete'o vol'as kred'ig'i al ni, ke simpl'e li ĝi'n invent'is; sed kia'j stult'a'j el'turn'iĝ'o'j, — se ĝi est'us tiel sen'danĝer'a, kial ne est'us invent'int'a la fajr'o'n iu el ni? Laŭ mi'a konvink'o, sinjor'o'j, Promete'o la fajr'o'n simpl'e ŝtel'is de ni'a'j di'o'j. Li'a'j ne'ad'o kaj el'turn'iĝ'o'j ne erar'ig'os ni'n. Mi kvalifik'us li'a'n pun'ag'o'n kiel ordinar'a'n ŝtel'o'n, du'e kiel krim'o'n de blasfem'ad'o kaj sakrilegi'o. Ni est'as ĉi tie por pun'i plej sever'e la sen'di'a'n arog'o'n kaj por gard'i la sankt'a'n posed'aĵ'o'n de ni'a'j naci'a'j di'o'j. Nur tio'n mi vol'is dir'i,” fin'is Ameteo kaj energi'e mung'is en pint'o'n de si'a mantel'o.
”Bon'e dir'it'e,” konsent'is Hipometeo. ”Ĉu ankoraŭ iu hav'as i'o'n por dir'i?”
”Mi pet'as pardon'o'n,” dir'is Apometeo, ”sed mi ne pov'as konsent'i kun la konklud'o'j de la estim'at'a sinjor'o koleg'o. Mi mem rigard'is, kiam la nom'it'a Promete'o ek'flam'ig'is la fajr'o'n; kaj mi dir'os al vi sincer'e, sinjor'o'j, ja — inter ni — ĝi est'as tut'e neni'o. Invent'i fajr'o'n, tio'n sci'us ĉiu pigr'ul'o, neni'far'ul'o kaj kapr'o'paŝt'ist'o; ni ne invent'is ĝi'n nur tial, ĉar serioz'a hom'o, mem'kompren'e, hav'as nek temp'o'n, nek pens'o'n lud'ad'i per ia fajr'o'ŝton'ad'o. Mi cert'ig'as sinjor'o'n koleg'o'n Ameteon, ke tio est'as tut'e ordinar'a'j natur'fort'o'j, pri kiu'j okup'iĝ'i ne ind'as al pens'ant'a hom'o, por ne dir'i, al di'o'j. Laŭ mi'a opini'o la fajr'o est'as fenomen'o tro bagatel'a, por tuŝ'i afer'o'j'n al ni ĉiu'j sankt'a'j'n. Sed la afer'o hav'as ali'a'n flank'o'n, al kiu mi dev'as turn'i la atent'o'n de sinjor'o'j koleg'o'j. Nom'e ŝajn'as, ke la fajr'o est'as element'o tre danĝer'a, ja eĉ mal'util'a. Vi aŭd'is ar'o'n da atest'ant'o'j, kiu'j depozici'is, ke prov'ant'e la bub'a'n invent'o'n de Promete'o sufer'is grav'a'j'n brul'vund'o'j'n, eĉ en kelk'a'j kaz'o'j damaĝ'o'j'n je hav'aĵ'o. Sinjor'o'j, se dis'vast'iĝ'os kulp'e de Promete'o la uz'ad'o de fajr'o, kio'n bedaŭr'ind'e oni jam ne pov'as mal'help'i, neni'u el ni est'os sekur'a pri si'a viv'o kaj ankaŭ ne pri si'a posed'aĵ'o, sed tio, sinjor'o'j, pov'as signif'i fin'o'n de la tut'a civiliz'o. Sufiĉ'as minimum'a mal'si'n'gard'o — kaj antaŭ kio halt'os tiu mal'kviet'a element'o? Promete'o, sinjor'o'j, kulp'iĝ'is pro pun'ind'a facil'anim'ec'o per tio, ke li en'mond'ig'is i'o'n tiel mal'util'a'n.
Mi formul'us li'a'n kulp'o'n kiel krim'o'n de grav'a korp'o'difekt'o kaj en'danĝer'ig'ad'o de la publik'a sekur'ec'o. Rilat'e tio'n mi est'as por dum'viv'a pun'o per mal'liber'o kun mal'mol'a lit'o kaj katen'o'j. Mi fin'parol'is, sinjor'o prezid'ant'o.”
”Vi, koleg'o, tut'e prav'as,” snuf'is Hipometeo. ”Nur ankoraŭ mi al'don'us, sinjor'o'j, por kio en'tut'e neces'is al ni ia fajr'o? Ĉu uz'is fajr'o'n ni'a'j antaŭ'ul'o'j? Ven'i kun io simil'a, tio est'as — hm hm, ja sub'fos'a ag'ad'o. Fajr'o'lud'ad'o, tio ankoraŭ mank'is al ni! Kaj konsider'u, sinjor'o'j, kie'n ĝi konduk'os: la hom'o'j ĉe fajr'o ne'neces'e mal'hard'iĝ'os, kuŝ'aĉ'os en varm'o kaj komfort'o, anstataŭ — nu, anstataŭ batal'i kaj simil'e. Rezult'os el tio nur sibarit'iĝ'o, dekadenc'o kaj — hm, en'tut'e mal'ord'o kaj simil'e. Mal'long'e, i'o'n oni jam dev'as entrepren'i kontraŭ tia'j mal'util'a'j simptom'o'j, sinjor'o'j. La temp'o est'as mal'facil'a kaj en'tut'e. Nur tio'n mi vol'is rimark'ig'i.”
”Tre ĝust'e,” aŭd'iĝ'is Antimeteo. ”Ni ĉiu'j cert'e konsent'as kun ni'a sinjor'o prezid'ant'o, ke la fajr'o de Promete'o pov'as hav'i ne'antaŭ'vid'ebl'a'j'n sekv'o'j'n. Sinjor'o'j, ni ne sekret'ig'u al ni, ĝi est'as grandioz'a afer'o. Hav'i fajr'o'n en si'a pov'o — kia'j nov'a'j ebl'o'j ĉi tie aper'as. Mi cit'as nur sen'elekt'e: for'brul'ig'i la rikolt'o'n de mal'amik'o'j, brul'ig'i ili'a'j'n oliv'bosk'o'j'n kaj tiel plu. Per fajr'o, sinjor'o'j, est'as don'it'a al ni hom'o'j nov'a fort'o kaj nov'a arm'il'o; per fajr'o ni iĝ'as preskaŭ egal'a'j al la di'o'j,” flustr'is Antimeteo kaj subit'e li akr'e ek'tondr'is. ”Mi akuz'as Promete'o'n, ke ĉi tiu'n di'ec'a'n kaj ne'super'ebl'a'n element'o'n fajr'o'n li konfid'is al paŝt'ist'o'j kaj sklav'o'j, al kiu ajn, kiu ven'is; ke li ne trans'don'is ĝi'n en kompetent'a'j'n man'o'j'n, kiu'j gard'us ĝi'n kiel ŝtat'a'n trezor'o'n kaj per ĝi reg'us. Mi akuz'as Promete'o'n, ke tia'manier'e li fraŭd'is la invent'o'n de la fajr'o, kiu dev'is est'i sekret'o de princ'o'j. Mi akuz'as Promete'o'n,” kri'is ekscit'it'e Antimeteo, ”ke li instru'is far'i la fajr'o'n ankaŭ al fremd'ul'o'j. Ke li eĉ ne sekret'ig'is ĝi'n antaŭ ni'a'j mal'amik'o'j. Promete'o ŝtel'is la fajr'o'n de ni tiel, ke li don'is ĝi'n al ĉiu'j. Mi akuz'as Promete'o'n pro land'o'perfid'o. Mi akuz'as li'n pro insid'o'j kontraŭ la komun'um'o.” Antimeteo pro kri'o eĉ komenc'is tus'i. ”Mi propon'as mort'pun'o'n,” li el'ig'is el si.
”Do, sinjor'o'j,” ek'parol'is Hipometeo, ”ĉu ankoraŭ iu postul'as la vort'o'n? Do, laŭ la opini'o de la tribunal'o la akuz'it'a Promete'o est'as trov'it'a kulp'a kaj pro krim'o de blasfem'o kaj sakrilegi'o, kaj pro krim'o de grav'a korp'o'lez'o, respektiv'e damaĝ'o al fremd'a posed'aĵ'o kaj en'danĝer'ig'ad'o de la publik'a sekur'ec'o, kaj pro krim'o de perfid'o.
Sinjor'o'j, mi propon'as ŝarĝ'i li'n per dum'viv'a pun'o per mal'liber'o, pli'sever'ig'it'a per mal'mol'a lit'o kaj katen'o'j, aŭ mort'pun'o'n. Hm.”
”Ebl'e ambaŭ,” en'pens'e subit'is Ameteo. ”Por kontent'ig'i ambaŭ propon'o'j'n.”
”Kiel do, ambaŭ pun'o'j'n?” demand'is la prezid'ant'o.
”Ĵus mi pri'pens'as tio'n,” murmur'is Ameteo. ”Est'us ebl'e tiel ... kondamn'i Promete'o'n al tio, ke li est'u dum'viv'e al'ĉen'it'a al rok'o ... ebl'e vultur'o'j el'bek'us li'a'n mal'pi'a'n hepat'o'n, ĉu vi bon'vol'as kompren'i?”
”Tio est'us ebl'a,” dir'is kontent'ig'it'e Hipometeo. ”Sinjor'o'j, tio est'us foj'e ekzempl'a pun'o je tia'j — hm, krim'a'j ekstravaganc'o'j, ĉu? Ĉu iu hav'as i'a'n kontraŭ'dir'o'n? Do ni est'us pret'a'j.”
* ”Kaj kial, pa'ĉj'o, vi kondamn'is tiu'n Promete'o'n al mort'o?” demand'is Hipometeon ĉe vesper'manĝ'o li'a fil'o Epimeteo.
”Tio'n vi ne kompren'as,” murmur'is Hipometeo, dum'e ĉirkaŭ'mord'ant'e ŝaf'a'n femur'et'o'n. ”Hom'et'o, tia rost'it'a femur'o pli bon'gust'as ol la krud'a; do, vid'u, por io tamen la fajr'o est'as bon'a. — Tio est'is pro kaŭz'o'j de publik'a interes'o, ĉu vi sci'as? Kie'n konduk'us, se iu ajn pov'us sen'pun'e ven'i kun io nov'a kaj grand'a, ĉu? Sed io ankoraŭ mank'as al tiu viand'o — Jen ide'o!” ĝoj'e li ek'kri'is. ”Rost'it'a'n femur'o'n oni dev'us sal'i kaj ajl'i! Jen la ĝust'a! Knab'o, tio est'as ja invent'o! Vid'u, tio'n tia Promete'o ne mal'kovr'us!”
[1932]
Antaŭ la grot'o est'is silent'e. La vir'o'j for'ir'is tuj maten'e, sving'ant'e la ĵet'lanc'o'j'n, direkt'e al Blansko aŭ Rájec, kie laŭ la spur'o'j est'is trov'it'a greg'o da boac'o'j; la vir'in'o'j dum'e kolekt'is en la arb'ar'o oksikok'o'j'n kaj nur de temp’ al temp'o est'is aŭd'ebl'a ili'a akr'e'son'a kri'ad'o kaj babil'ad'o; la infan'o'j plej ver'ŝajn'e padel'is mal'supr'e en river'et'o — ceter'e kiu kapabl'us kontrol'i tiu'j'n ge'bub'o'j'n, ul'ar'o'n fripon'a'n kaj lupmoran. Kaj do la mal'jun'a pra'hom'o Janeĉek dorm'et'is en tiu mal'oft'a silent'o sub la moder'a oktobr'a sun'o; ver'dir'e li ronk'is kaj el li'a naz'o son'is fajf'ad'o, sed li ŝajn'ig'is kvazaŭ li ne dorm'as, sed gard'as la grot'o'n de la gent'o kaj reg'as super ĝi, kiel dec'as al mal'jun'a gent'estr'o.
La mal'jun'a Janeĉekino dis'met'is freŝ'a'n urs'o'fel'o'n kaj komenc'is ĝi'n pri'skrap'i per akr'a silik'o. Tio'n oni dev'as solid'e far'i, span'o'n post span'o — kaj ne, kiel far'as tio'n la jun'a, ek'pens'is la mal'jun'a Janeĉekino; tiu vent'kap'ul'in'o tio'n nur tiel neglekt'e du'on'skrap'as kaj jam de'nov'e kur'as kares'i kaj dorlot'i la infan'o'j'n — tia fel'o, pens'as la mal'jun'a Janeĉekino, neniom rezist'as, nepr'e ne, ĝi aŭ sek'putr'iĝ'as aŭ ŝim'iĝ'as; sed mi ne miks'os mi'n en ŝi'a'j'n afer'o'j'n, pens'as sinjor'in'o Janeĉek, se la fil'o mem tio'n ne dir'os al ŝi. — Nur laŭ'ver'e, ŝpar'i la jun'a ne sci'as. Kaj jen la fel'o est'as tra'pik'it'a, ĝust'e mez'e de la dors'o: Kar'a'j hom'o'j, tim'trem'as la mal'jun'a sinjor'in'o, kiu mal'lert'ul'o pik'is tiu'n urs'o'n en la dors'o'n? Ja per tio sen'valor'iĝ'as la tut'a fel'o: Tio'n la mi'a neniam far'us, dir'as al si ĉagren'e la mal'jun'ul'in'o, tiu ĉiam traf'is la kol'o'n.
”Aĥ ja,” ek'aĥ'is tiu'moment'e la mal'jun'a Janeĉek kaj el'frot'is al si la okul'o'j'n. ”Ĉu ili ankoraŭ ne re'ven'is?”
”Ba ne,” grumbl'is la mal'jun'a sinjor'in'o. ”Ankoraŭ vi atend'os.”
”Tja,” ek'ĝem'is la mal'jun'ul'et'o kaj dorm'em'e okul'um'is.
”Ba, ili. Jes ja. Kaj kie est'as la hom'in'o'j?”
”Ĉu mi gard'as ili'n?” murmur'is la mal'jun'ul'in'o. ”Vi sci'as ja, ie ili vag'aĉ'as —”
”Aĥ ja, ja,” osced'is la av'o Janeĉek. ”Ili vag'aĉ'as ie. Anstataŭ — anstataŭ, ni dir'u, tio aŭ ali'a — Do tiel. Tiel ĝi stat'as!”
Est'is silent'o; nur la mal'jun'a Janeĉekino rapid'e kaj kun koler'a fervor'o daŭr'e skrap'is la krud'a'n fel'o'n.
”Mi dir'as,” aŭd'iĝ'is Janeĉek, grat'ant'e en'pens'e si'a'n dors'o'n. ”Vi vid'os, ke de'nov'e neni'o'n ili al'port'os. Est'as ja mem'kompren'e: kun tiu'j ili'a'j sen'taŭg'a'j ost'lanc'o'j. — Kaj mi sen'ĉes'e dir'as al la fil'o: rigard'u, neni'u ost'o est'as ja sufiĉ'e dur'a kaj firm'a por ke oni pov'u far'i el ĝi ĵet'lanc'o'j'n!
— Tio'n dev'as ja re'kon'i ankaŭ vi kiel vir'in'o, ke nek ost'o nek korn'ar'o hav'as tiu'n nu — tia'n trabativon, ĉu vi sci'as? Oni traf'as per tio ost'o'n, kaj ost'o'n oni ja ne pov'as tra'bat'i per ost'o, nu ne? Tio est'as mem'kompren'a. Jes, tia ŝton'a ĵet'lanc'o, hom'id'o — mem'krom'pren'e ĝi est'as pli pen'ig'a, sed kompens'e ĝi est'as, hominjo, instrument'o. — Sed ĉu la fil'o las'as, ke oni konsil'u al li?”
”Nu jes,” dir'is amar'e sinjor'in'o Janeĉek. ”Hodiaŭ neni'u plu toler'as ordon'ad'o'n.”
”Mi ja ne ordon'as al iu,” ekscit'iĝ'is la mal'jun'ul'o. ”Sed eĉ konsil'o'n ili ne akcept'as! Hieraŭ mi trov'is tie sub la rok'o tia'n bel'a'n, plat'a'n silik'a'n romp'o'pec'o'n. Sufiĉ'us pri'ĉiz'i ĝi'n iom'et'e ĉe la rand'o'j, por ke ĝi est'u pli akr'a, kaj ĝi est'us lanc'pint'o, nu ĝoj'ind'e. Do mi ĝi'n pren'as hejm'e'n kaj montr'as al la fil'o: Vid'u, jen kia ŝton'o, nu? — Nu jes, li re'dir'as, sed kio'n kun ĝi, pa'ĉj'o? — Nu, mi dir'as, oni pov'us pri'hak'i ĝi'n por ĵet'lanc'o. — Ba, pa'ĉj'o, dir'as li, kiu em'us ĝi'n ĉiz'i kaj filigran'i? Da tia mal'nov'a fatraso ni hav'as ja en la grot'o tut'a'j'n amas'o'j'n kaj ceter'e por neni'o ĝi taŭg'as; eĉ sur la lanc'o ĝi ne ten'iĝ'as, oni lig'u ĝi'n kiel ajn, do kio'n kun ĝi? — Inert'ul'o'j ili est'as,”’ ek'kri'is impet'e la mal'jun'ul'o. ”Hodiaŭ neni'u plu vol'as solid'e pri'labor'i pec'o'n da silik'o, jen la afer'o. Komfort'am'a'j ili est'as.
Mem'kompren'e, tia ost'pint'o est'as far'it'a tuj, sed ĝi ankaŭ romp'iĝ'as al vi ĉiu'moment'e. Nu ne grav'as, dir'as la fil'o, do oni don'as nov'a'n kaj pret'e. Nu jes, sed kie'n tio konduk'as? Ĉiu'moment'e nov'a'n ĵet'lanc'o'n! Dir'u mem, kiu tio'n iam vid'is? Hominjo, tia bon'e far'it'a silik'a pint'o dev'is el'ten'i long'eg'a'j'n jar'o'j'n! Sed mi dir'as, mi'a'j vort'o'j prav'iĝ'os: ja foj'e ili ankoraŭ ŝat'e re'ven'os al ni'a'j solid'a'j ŝton'arm'il'o'j! Tial mi kolekt'as kie ajn mi i'o'n trov'as: mal'nov'a'j'n sag'o'j'n kaj bat'il'o'j'n kaj silik'a'j'n tranĉ'il'o'j'n — Kaj tio'n ili nom'as fatraso!”
La mal'jun'a sinjor'o preskaŭ sufok'iĝ'is pro aflikt'o kaj indign'o. ”Nu vid'u,” aŭd'iĝ'is sinjor'in'o Janeĉek por al'konduk'i li'n al ali'a'j pens'o'j. ”Jen la sam'a afer'o kun la fel'o'j.
Pa'nj'o, dir'as al mi la bo'fil'in'o, kial ĝi'n tiom pri'skrap'ad'i, domaĝ'e pri la labor'o; prov'u foj'e tan'i la fel'o'n per cindr'o, tio almenaŭ ne fetor'as.” — ”Mi'n vi vol'as instru'i,” abrupt'is la mal'jun'ul'in'o la for'est'ant'a'n bo'fil'in'o'n, ”mi sci'as, kio'n mi sci'as! De ĉiam la fel'o'j est'is nur pri'skrap'at'a'j kaj kia'j ili est'is! Mem'kompren'e, se est'as domaĝ'e al vi labor'i — Nur se ili pov'as iel evit'i la labor'o'n! Tial ili sen'ĉes'e i'o'n el'pens'as kaj ali'ig'as — Tan'i fel'o'n per cindr'o! Kiu iam aŭd'is tio'n!”
”Jam est'as tiel,” osced'is Janeĉek. ”Jes ja, ne est'as por ili plu sufiĉ'e bon'a, kiel ni tio'n far'is. Kaj ili dir'as, ke ni'a'j ŝton'arm'il'o'j est'as mal'oportun'a'j por la man'o. Do tio est'as ver'o, la komfort'o'n ni ne tro atent'is; sed hodiaŭ — nununu, por ke vi ne kontuz'u vi'a'j'n man'et'o'j'n! Dir'u mem, kie'n tio konduk'os? Rigard'u la nun'a'j'n infan'o'j'n.
Nur, av'o, las'u ili'n, dir'ad'as la bo'fil'in'o, ili lud'u. Jes, sed kio est'os iam el ili?”
”Se ili almenaŭ ne far'us tia'n rumor'o'n,” plend'is la mal'jun'a sinjor'in'o. ”Mis'eduk'it'a'j ili est'as, jen la ver'a ver'o!”
”Jen la nun'temp'a eduk'o,” predik'is la mal'jun'a Janeĉek. ”Kaj kiam mi iam-tiam dir'as i'o'n al la fil'o, li dir'as: Pa'ĉj'o, tio'n vi ne kompren'as plu, hodiaŭ est'as ali'a temp'o, ali'a epok'o — Ja, li dir'as, oni'dir'e eĉ la ost'arm'il'o'j ne est'as ankoraŭ la last'a vort'o; foj'e, li dir'as, ven'os hom'o'j al pli kvalit'a material'o — Nu sci'u, tio est'as jam tro: kvazaŭ iu vid'us iam ali'a'n firm'a'n material'o'n krom ŝton'o, lign'o aŭ ost'o! Tio'n vi mem dev'as re'kon'i, kiel mal'saĝ'a vir'in'o, ke, — ke — ke tio super'as ĉiu'n lim'o'n!”
La man'o'j de sinjor'in'o Janeĉek sink'is en la sin'o'n. ”Vi,”
ŝi dir'is, ”kaj de kie ili pren'as ĉi tiu'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n?”
”Nu, laŭ'dir'e tio est'as nun modern'a,” maĉet'is sen'dent'e la mal'jun'ul'o. ”Mi pet'as vi'n, tie en tiu direkt'o, kvar tag'o'j'n da marŝ'o de ĉi tie, al'migr'is iu nov'a gent'o, tia fremd'a kanajl'ar'o, kaj ili tio'n oni'dir'e tiel far'as. — Vi dev'as sci'i, ĉiu'j'n ĉi mal'saĝ'aĵ'o'j'n la ni'a'j hav'as de ili. La ost'arm'il'o'j'n kaj ĉio'n. Eĉ — eĉ ili aĉet'as tio'n de ili,” li ek'kri'is ekscit'it'e. ”Por ni'a'j bon'a'j fel'o'j! Kvazaŭ iam io bon'a ven'us de fremd'ul'o'j! Nur neni'o'n komenc'i kun iu fremd'a aĉ'ul'ar'o!
Kaj en'tut'e, ĝi est'as mal'nov'a spert'o de la antaŭ'ul'o'j: ĉiu fremd'ul'o est'as sen'hezit'e atak'end'a kaj likvid'end'a. Tiel est'is de ĉiam: neni'a'j'n ceremoni'o'j'n kaj mort'ig'i. — Ba ne, pa'ĉj'o, dir'as la fil'o, nun est'as ali'a situaci'o, nun oni en'konduk'as var-inter'ŝanĝ'o'n. — Var-inter'ŝanĝ'o! Se mi iu'n mort'ig'as kaj pren'as de li, kio'n li hav'as, do mi ricev'as li'a'n var'o'n kaj neni'o'n mi don'as al li por tio — do kial ia inter'ŝanĝ'o? Tut'e ne, pa'ĉj'o, dir'as la fil'o, tiel vi pag'as per hom'a'j viv'o'j, kaj domaĝ'e pri ili! — Do jen vi hav'as: est'as oni'dir'e domaĝ'e pri hom'a'j viv'o'j! Jen la nun'a'j opini'o'j,”
grumbl'is la mal'jun'a sinjor'o mal'plaĉ'e. ”Mal'kuraĝ'ul'o'j ili est'as, jen ĉio! Domaĝ'e pri la viv'o'j! Kaj dir'u, kiel iam viv'ten'os si'n tiom da hom'o'j, kiam ili ne buĉ'ad'os unu la ali'a'n? Jam nun est'as diabl'e mal'mult'e da tiu'j boac'o'j!
Vid'u, hom'viv'o'j'n ili bedaŭr'as; sed la tradici'o'n ili ne respekt'as, si'a'j'n antaŭ'ul'o'j'n kaj ge'patr'o'j'n ili ne estim'as. — Ja, ĝi est'as dekadenc'o,” el'puŝ'is impet'e av'o Janeĉek. ”Antaŭ ne'long'e mi rigard'as, iu tia naz'gut'ul'o desegn'aĉ'as per kolor'a kreto sur mur'o de la grot'o figur'o'n de bizon'o. Mi don'is al li kap'frap'o'n, sed mi'a fil'o dir'as: Nur las'u li'n, tiu bizon'o est'as ja kvazaŭ viv'ant'a! — Nu, tio ver'e jam tro'as!
Ĉu oni iam far'is tia'j'n sen'bezon'aĵ'o'j'n? Se vi hav'as neni'o'n por labor'i, bub'o, do pri'ĉiz'u iu'n silik'o'n, sed ne pentr'u bizon'o'j'n sur'mur'e! Ĉu est'as al ni bezon'at'a'j tia'j stult'aĵ'o'j?”
Sinjor'in'o Janeĉek kun'prem'is sever'e la lip'o'j'n. ”Se nur bizon'o'j'n,” ŝi avar'vort'is post moment'o.
”Kio'n do?” demand'is la av'o.
”Nu neni'o,” defend'is si'n sinjor'in'o Janeĉek, ”est'as al mi hont'e tio'n dir'i — Do, por ke vi sci'u,” ŝi decid'iĝ'is subit'e, ”hodiaŭ maten'e mi trov'is ... en la grot'o ... pec'o'n da mamut'a dent'eg'o. Ĝi est'is skulpt'it'a ... kiel nud'a vir'in'o.
Mam'o'j'n kaj ĉio'n, ĉu vi sci'as?”
”Aj, aj,” mir'eg'is la mal'jun'ul'o. ”Kaj kiu skulpt'is tio'n?”
Sinjor'in'o Janeĉek sku'is indign'e la ŝultr'o'j'n. ”Kiu sci'as.
Ver'ŝajn'e iu el la jun'a'j. Mi jet'is tio'n en la fajr'o'n, sed — Tia'j'n mam'o'j'n ĝi hav'is! Fi!”
”— Nu, jam ver'e tro,” el'puŝ'iĝ'is el av'o Janeĉek. Kia sen'moral'o! Vid'u, jen sekv'o, ke ili ĉiz'as ĉio'n ebl'a'n el ost'o'j! En ni'a'n mens'o'n neniam ven'is tia mal'ĉast'aĵ'o, ĉar el la silik'o ĝi eĉ ne est'us far'ebl'a — Kie'n tio konduk'as!
Jen ili'a'j invent'o'j! Sen'ĉes'e ili i'o'n invent'ad'os, sen'ĉes'e i'o'n nov'a'n ili en'konduk'ad'os, ĝis ili ĉio'n ruin'ig'os kaj detru'os.
— Kaj mi dir'as,” vok'is la pra'hom'o Janeĉek en profet'a ekstaz'o, ”ke ĝi ne plu long'e daŭr'os!”
[1931] J J
Al Eŭpatoro, civit'an'o el Tebo kaj korb'ist'o, kiu sid'ant'e sur kort'et'o plekt'is si'a'j'n korb'o'j'n, al'kur'is li'a najbar'o Filagoro kaj vok'is jam de mal'proksim'e: ”Eŭpatoro, Eŭpatoro, las'u vi'a'j'n korb'o'j'n kaj aŭskult'u! Okaz'as terur'a'j afer'o'j!”
”Kie brul'as?” demand'is Eŭpatoro kaj ŝajn'is, ke li vol'as lev'iĝ'i. ”Tio est'as pli mal'bon'a ol fajr'o,” dir'is Filagoro.
”Ĉu vi sci'as, kio okaz'is? Oni vol'as akuz'i ni'a'n arme'estr'o'n Nikomaĥon! Iu'j dir'as, ke li est'as akuz'at'a pri intrig'o'j kun la Tesalanoj, kaj ali'a'j asert'as, ke oni riproĉ'as al li i'a'j'n rilat'o'j'n kun la Parti'o de Mal'kontent'ul'o'j. Ven'u tuj, ni amas'iĝ'as sur la plac'o!”
”Kaj kio'n mi tie far'u?” demand'is Eŭpatoro hezit'e.
”Est'as ekstrem'e grav'e,” parol'is Filagoro. ”Jam est'as tie mult'a'j orator'o'j; unu'j asert'as, ke li est'as sen'kulp'a, kaj ali'a'j dir'as, ke li est'as kulp'a. Ven'u aŭskult'i ili'n!”
”Atend'u,” dir'is Eŭpatoro, ”nur kiam mi fin'far'os la korb'et'o'n. Kaj dir'u al mi, pri kio propr'e tiu Nikomaĥo est'as kulp'ig'at'a?”
”Ĝust'e tio'n oni ne sci'as,” dir'is la najbar'o. ”Oni dir'as tio'n kaj ali'o'n, sed la oficial'a'j lok'o'j silent'as, ĉar la enket'ad'o ne est'as ankoraŭ fin'it'a. Sed sur la plac'o est'as tumult'o, io vid'ind'a por vi! Kelk'a'j kri'as, ke Nikomaĥio est'as sen'kulp'a — ”
”Atend'u iom; kiel ili pov'as kri'i, ke li est'as sen'kulp'a, kiam ili ne sci'as tut'e cert'e, pri kio li est'as akuz'at'a?”
”Est'as egal'e; ĉiu i'o'n aŭd'is kaj parol'as nur pri tio, kio'n li aŭd'is. Ĉiu rajt'as parol'i pri la aŭd'it'aĵ'o, ĉu? Mi kred'us, ke Nikomaĥo vol'is ni'n perfid'i al la Tesalanoj; iu tio'n tie dir'is kaj rakont'is, ke iu li'a kon'at'o vid'is i'a'n leter'o'n. Sed iu hom'o dir'is, ke ĝi est'as komplot'o kontraŭ Nikomaĥo kaj ke li sci'as pri tio parol'ind'aĵ'o'j'n. — Oni'dir'e ankaŭ en tio'n est'as implik'it'a la reg'ist'ar'o de la komun'um'o. Ĉu vi aŭd'as, Eŭpatoro? Nun est'as demand'o —”
”Atend'u,” dir'is la korb'ist'o. ”Nun est'as demand'o: ĉu la leĝ'o'j, kiu'j'n ni don'is al ni, est'as bon'a'j aŭ mal'bon'a'j? Ĉu pri tio parol'is iu sur la plac'o?”
”Ne, sed ne pri tio tem'as; tem'as pri Nikomaĥo.”
”Kaj ĉu dir'as iu sur la plac'o, ke la ofic'ist'o'j, kiu'j enket'as Nikomaĥon, est'as mal'bon'a'j kaj mal'just'a'j?”
”Ne, pri tio oni tut'e ne parol'is.”
”Do, pri kio oni parol'is?”
”Mi dir'as ja tio'n al vi: pri tio, ĉu Nikomaĥo est'as kulp'a aŭ sen'kulp'a.”
”Aŭd'u, Filagoro, se vi'a edz'in'o disput'us kun la viand'ist'o, ke li ne don'is al ŝi ĝust'a'n funt'o'n da viand'o, kio'n vi far'us?”
”Mi help'us al mi'a edz'in'o.”
”Ba ne; vi rigard'us, ĉu la viand'ist'o hav'as bon'a'n pes'il'o'n.”
”Tio'n mi sci'as ankaŭ sen vi, hom'o.”
”Do vi vid'as. Kaj post'e vi rigard'us, ĉu la pes'il'o est'as en ord'o.”
”Ankaŭ tio'n vi ne bezon'as dir'i al mi, Eŭpatoro.”
”Mi ĝoj'as. Kaj kiam la pez'il'o kaj pes'il'o est'as en ord'o, vi rigard'us, kiom pez'as tiu pec'o da viand'o, kaj vi tuj vid'us, ĉu prav'as la viand'ist'o aŭ vi'a edz'in'o. Est'as strang'e, Filagoro, ke la hom'o'j est'as pli sagac'a'j, se tem'as pri ili'a pec'o da viand'o, ol se tem'as pri la publik'a'j afer'o'j. Ĉu Nikomaĥo est'as kulp'a aŭ sen'kulp'a? Tio'n montr'os pes'il'o, se la pes'il'o est'as en ord'o. Sed por bon'e pes'i oni ne rajt'as blov'i al la pes'il-teler'o'j, por ke ili klin'iĝ'u al tiu aŭ ali'a flank'o. Kial vi asert'as, ke la ofic'ist'o'j esplor'ont'a'j la afer'o'n de Nikomaĥo est'as tromp'ul'o'j aŭ kio?”
”Tio'n neni'u dir'is, Eŭpatoro.”
”Mi pens'is, ke vi ne kred'as al ili; sed se vi ne hav'as kaŭz'o'n ne kred'i al ili, kial vi, ĉe ĉiu'j di'o'j, blov'as en ili'a'j'n pes'il'teler'o'j'n? Aŭ est'as tial, ĉar ne grav'as por vi, ke aper'u la ver'o, aŭ tial, ĉar ĝi konven'as al vi nur por tio, ke vi pov'u divid'i vi'n en du parti'o'j'n kaj disput'i. Tondr'o bat'u vi'n ĉiu'j'n, Filagoro; mi ne sci'as, ĉu Nikomaĥo est'as kulp'a, sed vi ĉiu'j est'as diabl'e kulp'a'j pri tio, ke vi volont'e atenc'us la just'ec'o'n. Est'as strang'e kiel la verg'o'j est'as nun'jar'e mal'bon'a'j; ili fleks'iĝ'as kiel ŝnur'et'o'j, sed hav'as neniu'n solid'ec'o'n. Pov'us est'i pli varm'e, Filagoro; sed tio est'as en la man'o'j de di'o'j kaj ne de ni hom'o'j.”
[1926] J
Est'is nokt'o kaj la vir'o'j aĥajaj al'sid'iĝ'is pli proksim'e'n al la fajr'o.
”La ŝaf'aĵ'o de'nov'e ne est'is manĝ'ebl'a,” aŭd'iĝ'is Tersito, fos'et'ant'e en la dent'o'j. ”Mi mir'as pri vi, Aĥiajoj, ke vi tio'n toler'as. Mi vet'us, ke ili hav'is por vesper'manĝ'o minimum'e vir'ŝaf'et'o'j'n unu'jar'a'j'n; sed mem'kompren'e, por ni, la mal'jun'a'j soldat'o'j, fetor'a vir'kapr'o est'as sufiĉ'e bon'a. Hom'id'o'j, kiam mi re'memor'as la ŝaf'aĵ'o'n ĉe ni en Grek'land'o —”
”Las'u tio'n, Tersito,” murmur'is pa'ĉj'o Eŭpatoro. ”Milit'o est'as milit'o.”
”Milit'o,” re'dir'is Tersito. ”Mi pet'as vi'n, kio'n vi nom'as milit'o? Tio'n, ke ni ĉi tie preskaŭ la dek'a'n jar'o'n gap'as pro neni'o kaj por neni'o? Mi dir'os al vi, jun'ul'o'j, kio ĝi est'as: ĝi est'as neni'u milit'o, nur la sinjor'o'j arme'estr'o'j kaj rang'ul'o'j far'is al si je ŝtat'a'j kost'o'j ekskurs'o'n; kaj ni mal'nov'a'j soldat'o'j, ni buŝ'mal'ferm'u je tio, kiel iu dand'o, naz'viŝ'ul'o kaj pa'nj'o-fil'et'o kur'ad'as tra la tend'ar'o kaj fanfaron'as pri si'a ŝild'o. Tiel'a ĝi est'as, hom'id'o.”
”Vi opini'as Aĥil'o'n Pele'id'o'n,” dir'is jun'a Laomedonto.
”Tiu'n aŭ iu'n ali'a'n,” deklar'is Tersito. ”Kiu hav'as okul'o'j'n en la kap'o, sci'as, kiu'n ĝi cel'as. Sinjor'o'j, tio'n ja neni'u kred'ig'os al ni: se tem'us ver'e pri tio, ke ni konker'u tiu'n idiot'a'n Troj'o'n, do ni ĝi'n jam de'long'e hav'us. Nur eg'e tern'i kaj ĝi est'us jam ŝut'iĝ'int'a. Kial oni ne entrepren'as atak'o'n kontraŭ la ĉef'a pord'eg'o? Vi sci'as, tia'n solid'a'n impon'a'n sturm'o'n kun kri'o, minac'o'j kaj kant'ad'o de milit'kant'o'j kaj tuj est'us fin'o de la milit'o.”
”Hm,” murmur'is la rezon'em'a Eŭpatoro, ”per kri'ad'o Troj'o ne fal'os.”
”Jen, kiel vi erar'as,” bru'is Tersito. ”Ĉiu infan'o sci'as, ke Troj'an'o'j est'as tim'eg'ul'o'j, mal'brav'ul'o'j, skabi'ul'o'j kaj kanajl'ar'o. Nur unu'foj'e energi'e montr'i al ili, kiu'j ni est'as, Grek'o'j! Vi okul'us, kiel ili re'tir'iĝ'us kaj ĝem'aĉ'us pri kompat'o! Sufiĉ'us iam-tiam ek'atak'i la troj'a'j'n vir'in'o'j'n ir'ant'a'j'n vesper'e por akv'o —”
”Atak'i vir'in'o'j'n,” ŝultr'o'lev'is Hipodamo el Megaro, ”tio'n, Tersito, oni ne far'as.”
”Milit'o est'as milit'o,” ek'kri'is Tersito kuraĝ'eg'e. ”Vi, Hipodamo, est'as bel'a patriot'o! Ĉu vi pens'as, ke ni venk'os en la milit'o per tio, se la moŝt'a Aĥil'o unu'foj'e en kvar'on'jar'o aranĝ'as publik'a'n inter'bat'iĝ'o'n kun tiu bluf'ul'o Hektor'o? Hom'o, tiu'j du est'as glat'e inter'konsent'int'a'j kaj lud'ekzerc'it'a'j, ver'e ĝoj'ind'e; ili'a'j duel'o'j, tio est'as solo-numer'o'j, por ke la flav'bek'ul'o'j pens'u, ke tiu'j du batal'as por ili!
Hej, Troj'o, hej, Helas'o, ven'u gap'i, sinjor'o'j'n hero'o'j'n! Kaj ni ceter'a'j, ni est'as neni'o, ni'a sufer'ad'o valor'as unu tus'o'n, pri ni eĉ ne hund'o ek'boj'os. Mi dir'os i'o'n al vi, Aĥajoj: Aĥil'o ŝajn'ig'as hero'o'n, nur por pren'i ĉiu'n krem'o'n kaj por sen'ig'i ni'n de la milit'merit'o'j; li vol'as, ke oni parol'u nur pri li, kvazaŭ li est'us ĉio kaj la ali'a'j kvazaŭ ne ekzist'us. Jen la afer'o, jun'ul'o'j. Kaj la milit'o tren'aĉ'as si'n nur tial, por ke sinjor'o Aĥil'o pov'u puf'ig'i si'n kiel, di'o sci'as, kia hero'o. Mi mir'as pri vi, ke vi tio'n ne vid'as.”
”Mi pet'as vi'n, Tersito,” aŭd'iĝ'is la jun'a Laomedonto, ”kio'n ja far'is al vi Aĥil'o?”
”Al mi? Eĉ ne minimum'o'n,” dir'is indign'e Tersito.
”Kia'n interes'o'n mi hav'as je li? Vol'u sci'i, kun li mi tut'e ne parol'as; sed la tut'a popol'o est'as sat'a de tio, kiel tiu ul'o ŝajn'ig'as si'n grav'a. Ekzempl'e tiu li'a spit'ad'o en la tend'o. Ni viv'as en tia histori'a temp'o, kiam tem'as pri la honor'o de ni'a Helas'o; la tut'a mond'o observ'as ni'n — kaj kio'n far'as sinjor'o hero'o? Li kuŝ'aĉ'as en la tend'o kaj deklar'as, ke li ne batal'os. Ĉu ebl'e ni el'labor'eg'u anstataŭ li la histori'a'n temp'o'n kaj la honor'o'n de tut'a Helas'o? Sed tiel est'as; kiam est'as al'ven'ont'a pen'eg'o, Aĥil'o ramp'as en la tend'o'n kaj ŝajn'ig'as ofend'it'o'n. Fi, komedi'o! Jen la naci'a'j hero'o'j! Mal'brav'ul'o'j ili est'as.”
”Mi ne sci'as, Tersito,” dir'is la rezon'ul'o Eŭpatoro.
”Aĥil'o est'as laŭ'dir'e terur'e ofend'it'a, ĉar Agamemnon'o re'send'is al la ge'patr'o'j tiu'n li'a'n sklav'in'o'n, kiel ŝi nur est'as nom'at'a, Brisedino aŭ Ĥriseidino, aŭ iel simil'e. Pele'id'o far'as el tio afer'o'n prestiĝ'a'n, sed mi pens'as, ke la knab'in'o'n li ver'e am'is. Hom'id'o, tio ne est'os ia komedi'o.”
”Al mi vi vol'as i'o'n rakont'i,” dir'is Tersito. ”Mi sci'as bon'e, kiel est'is. Agamemnon'o simpl'e for'log'is de li tiu'n in'o'n, ĉu vi ne sci'as? Mem'kompren'e, da rab'it'a'j juvel'o'j li hav'as abund'eg'e kaj vir'in'a'n karn'o'n li avid'as kiel vir'kat'o. — Jam ĝust'e sufiĉ'e, da tiu'j vir'in'o'j: pro tiu vag'aĉ'a Helen'a la milit'o komenc'iĝ'is kaj nun de'nov'e ĉi tio — ĉu vi aŭd'is, ke Helen'a en la last'a temp'o am'rilat'as al Hektor'o?
Hom'o'j, ŝi'n hav'is en Troj'o ĉiu ajn, ankaŭ tiu av'o super la tomb'o, la ŝim'a Priam'o. Kaj pro tia ĉies'ul'in'o ni ĉi tie sufer'u kaj batal'u? Dank'o'n, mi ne vol'as!”
”Oni dir'as,” rimark'ig'is si'n'ĝen'e la jun'a Laomedonto, ”ke Helen'a est'as tre bel'a.”
”Oni rakont'is,” dir'is Tersito mal'respekt'e. ”Ŝi for'burĝon'is eĉ tro'e kaj krom'e ŝi est'as in'aĉ'o, kiu'n neni'u pov'as egal'i. Mi don'us por ŝi eĉ ne sak'et'o'n da fab'o'j. Jun'ul'o'j, mi dezir'us al tiu mal'saĝ'a Menela'o, ke ni gajn'u la milit'o'n kaj ke li re'ricev'u Helen'a'n. La tut'a bel'ec'o de Helen'a est'as legend'a tromp'o kaj iom da ŝmink'o.”
”Kaj ni,” dir'is Hipodamo, ”ni Danaoj, Tersito, ni batal'as pro nur'a legend'o?”
”Kar'a Hipodamo,” dir'is Tersito, ”ŝajn'as, ke vi ne kompren'as tio'n. Ni, Helen'o'j, ni milit'as unu'e, por ke la mal'jun'a vulp'ul'o Agamemnon'o amas'ig'u plen'a'j'n sak'o'j'n da rab'aĵ'o; du'e tial, por ke la dand'o Aĥil'o kontent'ig'u si'a'n sen'brid'a'n ambici'o'n; tri'e tial, por ke la tromp'ul'o Odise'o pri'ŝtel'ad'u ni'n ĉe la milit'liver'o'j; kaj fin'e tial, por ke iu korupt'it'a foir'kant'ist'o, iu Homero aŭ kia'n nom'o'n hav'as tiu vag'ul'o, por kelk'a'j mal'pur'a'j mon'er'o'j glor'ig'u la plej grand'a'j'n perfid'ul'o'j'n de la grek'a naci'o kaj ĉe tio sen'honor'ig'u aŭ almenaŭ silent'ig'u la ver'a'j'n, modest'a'j'n ofer'em'a'j'n hero'o'j'n aĥajajn, kia'j vi est'as. Tiel stat'as la afer'o, Hipodamo.”
”La plej grand'a'j perfid'ul'o'j,” dir'is Eŭpatoro, ”tiu vort'o est'as, Tersito, tro fort'a.”
”Do, por ke vi sci'u,” el'puŝ'is Tersito kaj damp'is la voĉ'o'n, ”mi hav'as pruv'o'j'n pri ili'a perfid'o. Sinjor'o'j, ĝi est'as terur'a: mi ne dir'os al vi ĉio'n, kio'n mi sci'as, sed nur unu afer'o'n en'skrib'u post vi'a'j'n orel'o'j'n: ke ni est'as vend'it'a'j.
Tio'n ja vi mem dev'as vid'i: ĉu est'as pens'ebl'e, ke ni, Grek'o'j, la plej kuraĝ'a kaj plej kultur'a naci'o en la mond'o, jam de'long'e ne est'us konker'int'a'j tiu'n Troj'a'n sterk'ej'o'n kaj ne fin'us kun tiu'j mizer'ul'o'j kaj strat'bub'o'j en Ilion'o, se ni ne est'us dum jar'o'j kaj jar'o'j perfid'at'a'j? Ĉu, Eŭpatoro, vi opini'as ni'n, Aĥajojn, tia'j mal'kuraĝ'ul'o'j kaj hund'o'j, ke ni jam de'long'e ne est'us pret'a'j kun tiu mal'pur'a Troj'o? Ĉu ebl'e Troj'an'o'j est'as pli bon'a'j soldat'o'j ol ni?
Aŭd'u, Eŭpatoro, se vi tio'n pens'as, tiam vi eĉ ne pov'as est'i Grek'o, sed iu Epirano aŭ Traco. Ver'a grek'a antikv'a hom'o dev'as kun dolor'o sent'i, en kia mal'honor'o kaj kanajl'o-reĝim'o ni viv'as.”
”La ver'o est'as,” opini'is en'pens'e Hipodamo, ”ke la milit'o mal'ben'e si'n tren'as.”
”Do vi vid'as,” ek'kri'is Tersito. ”Kaj mi dir'os al vi kial: ĉar la Troj'an'o'j hav'as si'a'j'n alianc'an'o'j'n kaj help'ant'o'j'n inter ni. Ebl'e vi sci'as, kiu'n mi alud'as.”
”Kiu'n?” dir'is serioz'e Eŭpatoro. ”Nun, Tersito, vi dev'as jam tio'n fin'far'i se vi jam komenc'is.”
”Mal'em'e mi tio'n dir'as,” defend'is si'n Tersito. ”Vi, Danaoj, mi'n kon'as, ke mi ne klaĉ'as; sed se vi pens'as, ke est'as en la publik'a interes'o, mi dir'os al vi terur'a'n afer'o'n.
Antaŭ ne'long'e mi parol'is kun kelk'a'j bon'a'j, brav'a'j Grek'o'j; kiel patriot'o mi parol'as pri la milit'o, pri la mal'amik'o, kaj kia jam est'as mi'a grek'a mal'kaŝ'em'a karakter'o, mi dir'as, ke la Troj'an'o'j, ni'a'j mort'insid'a'j kaj kruel'eg'a'j mal'amik'o'j, est'as hord'o da mal'kuraĝ'ul'o'j, ŝtel'ist'o'j, neni'far'ul'o'j, ĉifon'ul'o'j kaj rat'o'j kaj ke ili'a Priam'o est'as senil'a mal'jun'ul'o kaj ili'a Hektor'o mal'brav'ul'o. Vi agnosk'os ja, Aĥajoj, ke tio est'as ver'a grek'a opini'o. Kaj jen subit'e el'paŝ'as el la ombr'o Agamemnon'o mem — li eĉ ne plu hont'as spion'i! — kaj dir'as: Mal'rapid'e, Tersito; la Troj'an'o'j est'as bon'a'j soldat'o'j, Priam'o est'as brav'a mal'jun'a vir'o kaj Hektor'o est'as hero'o. Post tio li turn'iĝ'is je la kalkan'o kaj mal'aper'is pli fru'e, ol mi pov'is li'n laŭ'merit'e re'bat'i. Sinjor'o'j, mi rest'is kiel brog'it'a. Aj, aj, mi dir'is al mi, jen de kie la vent'o blov'as. Nun ni jam sci'as, kiu en'port'as en ni'a'n tend'ar'o'n mal'disciplin'o'n, et'anim'ec'o'n, kaj mal'amik'a'n propagand'o'n! Kiel do ni pov'as gajn'i la milit'o'n, se tiu'j mal'nobl'a'j Troj'an'o'j hav'as si'a'j'n help'ant'o'j'n, si'a'j'n parti'an'o'j'n en ni'a mez'o, ja eĉ pli mal'bon'e, rekt'e en ni'a ĉef'a stab'o? Kaj vi pens'as, Aĥajoj, ke tia perfid'ul'o far'as si'a'n sub'fos'a'n labor'o'n por neni'o? Ba ne, hom'id'o, tiu ne laŭd'eg'os sen'pag'e ni'a'j'n naci'a'j'n mal'amik'o'j'n; tiu dev'is por tio, hom'et'o, ricev'i de la Troj'an'o'j eg'a'n rekompenc'o'n.
Nur tio'n, jun'ul'o'j, iom kompar'u: la milit'o est'as intenc'e pli'long'ig'at'a, Aĥil'o est'is intenc'e ofend'it'a, en ni'a arme'o est'as aŭd'ebl'a'j nur plend'o'j kaj grumbl'ad'o, ĉie kresk'as mal'disciplin'o — mal'long'e, ĉio est'as nur'a kanajl'ad'o kaj ŝtel'ad'o. Kiu'n ajn vi rigard'as, est'as perfid'ul'o, korupt'it'o, fremd'ul'o kaj ŝakr'ul'o. Kaj kiam iu mal'kovr'as ili'a'j'n artifik'o'j'n, ili dir'as, ke li est'as kritik'aĉ'ul'o, kaj skism'ig'a element'o. Tio'n hav'as niulo por tio, ke li vol'as, konsider'ant'e nek dekstr'o'n nek mal'dekstr'o'n, serv'i nur al si'a naci'o kaj al ĝi'a honor'o kaj glor'o; Jen, kie'n ni, la antikv'a'j Grek'o'j, fin'ven'is! Mir'e, ke ni ne sufok'iĝ'as pro ĉiu ĉi ŝlim'o! Iam oni skrib'os pri ni'a temp'o kiel pri period'o de la plej profund'a naci'a mal'honor'ig'o kaj sklav'ig'o, hont'o, mal'grand'ec'o kaj perfid'o, mal'liber'o kaj mal'disciplin'o, mal'kuraĝ'o, korupt'o kaj moral'a putr'ad'o —”
”Iel est'is, iel est'os,” osced'is Eŭpatoro. ”Kaj mi jam ir'as dorm'i. Bon'a'n nokt'o'n, hom'id'o'j!”
”Bon'a'n nokt'o'n,” dir'is Tersito, kor'e kaj plezur'e streĉ'iĝ'is. ”Nu, vid'u, kiel bel'e hodiaŭ ni inter'babil'is, ĉu?”
[1931]
La Boiotiaj akademi'an'o'j invit'is el Ateno la filozof'o'n Agatonon, por ke li preleg'u al ili pri filozofi'o. Kvankam Agatono ne est'is eminent'a orator'o, tamen la invit'o'n li akcept'is, por kontribu'i laŭ si'a'j fort'o'j al propagand'o de filozofi'o, kiu laŭ la vort'o'j de histori'ist'o ”ŝajn'is dekadenc'i”. En la difin'it'a tag'o li al'vetur'is en Boiotion, sed est'is ankoraŭ fru'temp'e; Agatono promen'is do dum la tag'iĝ'o ĉirkaŭ la urb'o kaj ĝoj'is pro la flug'o de la hirund'o'j super ĝi'a'j tegment'o'j.
Kiam bat'is la ok'a, li for'ir'is en aŭditori'o'n, sed trov'is ĝi'n preskaŭ mal'plen'a; nur kvin aŭ ses vir'o'j sid'is en la benk'o'j. Agatono ek'sid'is ĉe la katedr'o kaj decid'iĝ'is iom atend'i, ĝis kun'ven'os pli grand'a nombr'o da aŭskult'ant'o'j; inter'temp'e li mal'ferm'is volv'aĵ'o'n, el kiu li vol'is leg'i, kaj absorb'iĝ'is de ĝi.
La volv'aĵ'o en'hav'is ĉiu'j'n fundament'a'j'n problem'o'j'n de la filozofi'o; ĝi komenc'iĝ'is per la teori'o de ek'kon'o, difin'is la ver'o'n, refut'is per frakas'a kritik'o la herez'a'j'n opini'o'j'n, tio est'as ĉiu'j'n filozofi'o'j'n de la mond'o krom tiu de Agatono, kaj prezent'is skiz'o'j'n de la plej alt'a'j ide'o'j. Kiam Agatono ven'is ĝis ĉi tie, li lev'is la okul'o'j'n; li vid'is, ke la aŭskult'ant'o'j est'as sum'e naŭ, kaj ek'reg'is li'n koler'o kaj bedaŭr'o, kaj li, frap'int'e per la volv'aĵ'o je la tabl'o, komenc'is jen'e: ”Sinjor'in'o'j kaj sinjor'o'j, aŭ pli ĝust'e andres Boiótikoi, ne ŝajn'as, ke vi'a urb'o hav'us grand'a'n interes'o'n pri la majest'a'j problem'o'j, kiu'j'n ni hav'as en la program'o. Mi sci'as, vir'o'j de Boiotio, ke vi'n ĵus okup'as elekt'o'j por la ? lok'a bule kaj ke en tia temp'o ne est'as lok'o por la saĝ'o, ja eĉ ne por la prudent'o; balot'ad'o est'as ŝanc'o por sagac'ul'o'j.”
Tiam Agatono iom paŭz'is kaj pri'pens'is iom. ”Ni atend'u,” li komenc'is de'nov'e, ”ĵus el'glit'is el mi'a buŝ'o io, pri kio mi ĝis nun ne medit'is. Mi dir'is tri vort'o'j'n: sagac'o — prudent'o — saĝ'o. Mi dir'is ili'n en koler'o. Ĉiu'j tri signif'as i'a'n intelekt'a'n kapabl'o'n; mi sent'as, ke ili hav'as tut'e divers'a'n senc'o'n, sed apenaŭ mi sci'us dir'i, en kio ili diferenc'as. Pardon'u, tuj mi re'ven'os al la program'o; nur la tri vort'et'o'j'n mi dev'as iom'et'e kompren'ig'i al mi.”
”Tio est'as klar'a,” li daŭr'ig'is post moment'o; ”la mal'o de sagac'o est'as mal'sprit'o, kontraŭ'e la mal'o de prudent'o est'as stult'ec'o. Sed kio est'as mal'o de la saĝ'o? Est'as pens'o'j, sinjor'o'j, kiu'j est'as nek sagac'a'j, ĉar tro simpl'a'j, nek prudent'a'j, ĉar tro ili simil'as frenez'aĵ'o'n, kaj tamen est'as saĝ'a'j. Saĝ'o simil'as nek al sagac'o nek al prudent'o.”
”Boiotiaj vir'o'j, en la ordinar'a viv'o vi tiel sam'e atent'as grajn'o'n de papav'o, laŭ ni'a grek'a dir'manier'o, kiel difin'o'n de noci'o'j, kaj tamen vi ili'n preciz'e disting'as. Vi dir'as pri iu, ke li est'as sagac'a ŝtel'ist'o; sed neniam oni dir'as ’prudent'a ŝtel'ist'o’ aŭ eĉ: ’saĝ'a ŝtel'ist'o’. Vi laŭd'as vi'a'n tajlor'o'n, ke li hav'as prudent'a'j'n prez'o'j'n, sed vi ne dir'os, ke li hav'as prez'o'j'n saĝ'a'j'n. Est'as ĉi tie evident'e ia diferenc'o, kiu mal'help'as al vi miks'i la vort'o'j'n.”
”Se vi dir'as pri iu, ke li est'as sagac'a kamp'ist'o, vi pens'as per tio evident'e, ke li sci'as bon'e vend'i en foir'o; se vi dir'as, ke li est'as prudent'a kamp'ist'o, vi vol'as per tio ver'simil'e dir'i, ke li sci'as en'tut'e bon'e mastr'um'i; sed se vi li'n nom'as saĝ'a kamp'ist'o, jen ebl'e ĝi signif'as, ke li bon'e viv'as, ke li mult'o'n sci'as kaj sci'as al vi konsil'i serioz'e kaj kun interes'o.”
”Aŭ, ni supoz'u, sagac'a politik'ist'o pov'as est'i tut'e bon'e fripon'o kaj mal'util'ant'o de la respublik'o; sed prudent'a politik'ist'o vi nom'as nur tiu'n, kiu sci'as direkt'i la afer'o'j'n al ĝeneral'a util'o kaj laŭd'ind'e; sed saĝ'a politik'ist'o, sinjor'o'j, tio'n vi ĉiu'j cert'e sent'as, unu'vort'e, tia est'as nom'at'a ’patr'o de la patri'o’ aŭ simil'e; el tio oni pov'as vid'i, ke la saĝ'o hav'as i'o'n special'e kor'favor'a'n.”
”Kiam mi pri iu dir'as, ke li est'as sagac'a, sub tio mi opini'as rimark'ind'a'n special'aĵ'o'n; ĝi est'as, kvazaŭ mi dir'us, ke la abel'o hav'as pik'il'o'n aŭ la elefant'o rostr'o'n. Tut'e ali'e mi dir'as, ke abel'o est'as labor'em'a, aŭ ke elefant'o est'as eg'e fort'a; en tio est'as ia agnosk'o, mi respekt'as la fort'o'n, sed mi ne respekt'as la rostr'o'n. Sam'e serioz'e mi dir'as pri iu, ke li est'as prudent'a. Sed, se mi dir'as, ke li est'as saĝ'a, tio, hom'id'o, est'as ali'a afer'o; tio est'as, kvazaŭ mi dir'us, ke mi li'n ŝat'as. Unu'vort'e, la sagac'o est'as donac'o aŭ talent'o; la prudent'o est'as eminent'a kvalit'o aŭ fort'o, sed la saĝ'o est'as virt'o.”
”Kaj nun mi jam sci'as, kia diferenc'o est'as inter la tri vort'o'j. La sagac'o est'as ordinar'e kruel'a, malic'a kaj ego'ism'a; ĝi el'serĉ'as ĉe proksim'ul'o li'a'n mal'fort'a'n flank'o'n kaj sci'as ĝi'n el'uz'i por si'a profit'o; ĝi konduk'as al sukces'o.”
”La prudent'o est'as oft'e kruel'a al la hom'o, sed est'as just'a por la cel'o'j; ĝi serĉ'as profit'o'n komun'a'n; se ĝi trov'as ĉe proksim'ul'o mal'fort'a'n flank'o'n aŭ stult'ec'o'n, ĝi pen'as ĝi'n for'ig'i per instru'o aŭ disciplin'o; ĝi konduk'as al re'bon'ig'o.”
”La saĝ'o ne pov'as est'i kruel'a, ĉar ĝi mem est'as bon'vol'o kaj simpati'o; ĝi eĉ ne serĉ'as jam ĝeneral'a'n profit'o'n, ĉar ĝi tro am'as la hom'o'j'n, por pov'i am'i iu'n plu'a'n cel'o'n; se ĝi trov'as mal'fort'ec'o'n aŭ kompat'ind'o'n ĉe proksim'ul'o, ĝi pardon'as ĝi'n kaj am'as ĝi'n; ĝi konduk'as al harmoni'o.”
”Vir'o'j el Boiotio, ĉu vi aŭd'is iam, ke oni don'ad'us nom'o'n ’saĝ'a’ al hom'o mal'feliĉ'a? aŭ al fars'ul'o? aŭ al hom'o gal'humor'a kaj sen'rev'ig'it'a? Dir'u, kial ekzist'as la kutim'o, almenaŭ en la viv'o ne'filozofi'a, nom'i hom'o saĝ'a vir'o'n tia'n, kiu hav'as mal'plej da mal'am'o kaj kiu kun la mond'o bon'e harmoni'as? Dir'u al vi mult'foj'e kaj mult'foj'e la vort'o'n ’saĝ'o’; dir'u al vi tiu'n vort'o'n, kiam vi ĝoj'as aŭ mal'ĝoj'as, est'as lac'a'j, indign'a'j kaj mal'pacienc'a'j; vi aŭd'os en ĝi trist'o'n, sed jam pac'ig'it'a'n, ĝoj'o'n, sed konstant'e kaj delikat'e ripet'at'a'n, lac'o'n, sed plen'a'n de instig'o'j, pacienc'o'n kaj pardon'o'n sen fin'o; kaj ĉio ĉi, amik'o'j, est'as son'o ĉarm'a kaj melankoli'a, voĉ'o tra kiu son'as la saĝ'o.”
”Jes, la saĝ'o est'as ia melankoli'o. Si'a'n prudent'o'n pov'as hom'o plen'e met'i en si'a'n verk'o'n, pov'as ĝi'n real'ig'i per si'a labor'o. Sed la saĝ'o ĉiam rest'os super ĉiu verk'o.
Saĝ'a hom'o est'as kiel ĝarden'ist'o, kiu sterk'as bed'o'n aŭ al'lig'as roz'o'j'n al stang'o'j, kaj dum'e pens'as ebl'e pri di'o.
Li'a verk'o neniam ampleks'os kaj en'korp'ig'os li'a'n saĝ'o'n.
La prudent'o est'as en ag'o, sed la saĝ'o est'as en tra'viv'aĵ'o.”
”Sed saĝ'a'j poet'o'j kaj art'ist'o'j sci'as ankaŭ tiu'n tra'viv'aĵ'o'n met'i en si'a'n verk'o'n; ili ne prezent'as si'a'n saĝ'o'n en ag'o'j, sed rekt'e en la tra'viv'o. Ĉi tio est'as ekster'ordinar'a valor'o de la art'o kaj neni'o en la mond'o ĝi'n egal'as.”
”Rigard'u, mi jam tut'e de'flank'iĝ'is de mi'a program'o.
Sed kio'n mi pov'as ankoraŭ dir'i? Se la saĝ'o est'as en la tra'viv'o kaj ne en pens'o'j, est'as super'flu'e, ke mi leg'u mi'a'n volv'aĵ'o'n.”
[1920] J
Al ARISTOTELO El STAGIRO, Direktor'o De La Lice'o En ATENO.
Mi'a grand'a kaj am'at'a instru'ist'o, kar'a Aristotelo!
Long'e, tre long'e mi ne skrib'is al vi; sed kiel vi sci'as, mi est'is tro okup'it'a pri afer'o'j milit'a'j kaj kiam ni marŝ'is tra Hirkani'o, Drangiano kaj Gadrosio, kiam ni est'is konker'ant'a'j Baktri'o'n kaj avanc'is trans Hinduson, est'is nek temp'o nek em'o pren'i la plum'o'n. Nun mi est'as jam kelk'a'j'n monat'o'j'n re'e en Suz'o; sed de'nov'e est'is zorg'o'j pri administr'ad'o super'kap'e, kun nom'um'o de ofic'ist'o'j kaj kun likvid'o de ĉi'a'j intrig'o'j kaj ribel'o'j, ke ĝis hodiaŭ mi ne ven'is al tio skrib'i al vi i'o'n pri mi. Ver'e, proksim'um'e vi sci'as el la oficial'a'j raport'o'j, kio okaz'is; sed kiel mi'a si'n'don'o al vi, tiel mi'a konfid'o al vi'a influ'o je kler'a'j rond'o'j helen'a'j mi'n stimul'as, ke mi de'nov'e re'mal'ferm'u mi'a'n kor'o'n al vi kiel al mi'a respekt'at'a instru'ist'o kaj spirit'a gvid'ant'o.
Mi re'memor'as kiel antaŭ jar'o'j (kiel long'e tio jam ŝajn'as al mi!) mi skrib'is al vi stult'a'n kaj entuziasm'a'n leter'o'n super la tomb'o de Aĥil'o; tio est'is sur la sojl'o de mi'a persa ekspedici'o, kaj tiam mi ĵur'is, ke mi'a model'o por la viv'o est'os la brav'a Pele'id'o. Mi rev'is nur pri hero'ec'o kaj grand'ec'o; mi jam hav'is post mi la venk'o'n en Tracio kaj pens'is, ke mi marŝ'as frunt'e de mi'a'j Makedon'o'j kaj Helen'o'j kontraŭ Dari'o'n nur, por ke ni ornam'u ni'n per laŭr'o, ind'a de ni'a'j antaŭ'ul'o'j, kiu'j'n pri'kant'is la di'ec'a Homero. Mi pov'as dir'i, ke al mi'a ideal'o mi rest'is neniom ŝuld'a nek apud Ĥaironeja nek apud Granikos; sed hodiaŭ mi juĝ'as mult'e ali'e la politik'a'n signif'o'n de mi'a'j tiam'a'j ag'o'j. Sobr'a ver'o est'as, ke ni'a Makedonio, iel-tiel lig'it'a kun Grek'land'o, est'is tiam de nord'e konstant'e minac'at'a de tiu'j barbar'a'j Tracoj; ili pov'us ni'n atak'i en mal'konven'a moment'o, kio'n post'e la Grek'o'j el'uz'us por nul'ig'i si'a'j'n kontrakt'o'j'n kaj apart'iĝ'i de Makedonio. Simpl'e est'is neces'e humil'ig'i Tracion, por ke Makedonio hav'u ŝirm'it'a'n flank'o'n en kaz'o de grek'a perfid'o. Ĝi est'is nur'a politik'a neces'o, kar'a Aristotelo; sed tio'n vi'a lern'ant'o tiam ankoraŭ sufiĉ'e ne kompren'is kaj for'don'ad'is si'n al rev'o'j pri Aĥilecaj ag'o'j.
Per la konker'o de Tracio ni'a situaci'o ŝanĝ'ig'is; ni reg'is la tut'a'n okcident'a'n bord'region'o'n de la Ege'a Mar'o ĝis Bosforo; sed ni'a'n reg'ad'o'n super la Ege'a Mar'o minac'is la sur'mar'a potenc'o persa; ek'star'int'e super Helespont'o kaj Bosforo, ni trov'iĝ'is en konsider'ind'a proksim'o de la suveren'a sfer'o persa. Pli-mal'pli fru'e dev'is inter ni kaj Persi'o okaz'i batal'o pri la Ege'a Mar'o kaj liber'a navig'ad'o tra la Pontiaj Mar'kol'o'j. Feliĉ'e mi ek'atak'is pli fru'e, ol Dari'o pov'is si'n prepar'i. Mi pens'is, ke mi ir'as en la post'sign'o'j de Aĥil'o kaj por la grek'a glor'o est'os konker'ant'a nov'a'n Ilion'o'n; sed fakt'e, kiel mi nun vid'as, tem'is pri nepr'a neces'o re'bat'i Persi'o'n for de la Ege'a Mar'o; kaj mi ĝi'n for'puŝ'is, kar'a instru'ist'o, tiel fund'e, ke mi okup'is tut'a'n Bitinion, Frigi'o'n kaj Kapadokion, el'rab'is Cilici'o'n kaj ne halt'is ĝis Tars'o. Mal'grand'a Azi'o est'is ni'a. Ne nur la mal'nov'a Ege'a marĉ'o, sed la tut'a nord'a bord'o de Mediterane'o, aŭ, kiel ni dir'as, la Egipta Mar'o est'is en ni'a posed'o.
Vi dir'us, mi'a kar'a Aristotelo, ke nun est'is plen'e ating'it'a la ĉef'a politik'a kaj strategi'a cel'o, nom'e la fin'a for'ig'o de Persi'o el la helen'a'j akv'o'j. Sed post la konker'o de Mal'grand'a Azi'o ek'est'is nov'a situaci'o; ni'a'j nov'a'j bord'o'j pov'us est'i minac'at'a'j de sud'e, tio est'as de Fenicio aŭ Egipti'o; de tie Persi'o pov'us ricev'i help'trup'o'j'n kaj material'o'n por plu'a milit'ad'o kontraŭ ni. Est'is do ne'evit'ebl'e okup'i la bord'o'j'n Tir'a'j'n kaj ek'reg'i Egipti'o'n; per tio ni iĝ'is mastr'o'j de la tut'a mar'region'o, sed sam'temp'e kun tio el'kresk'is nov'a danĝer'o: ke Dari'o pov'us, apog'it'a de si'a riĉ'a Mezopotami'o, invad'i Sirion kaj tiel apart'ig'i ni'a'n egipt'an posed'aĵ'o'n for de ni'a Mal'grand'azi'a baz'o. Mi do dev'is frakas'i Dari'o'n, est'u kiel ajn; mi sukces'is tio'n apud Gaŭgamela; kiel vi mem sci'as, fal'is en ni'a'j'n man'o'j'n Babilono kaj Suz'o, Persepol'o kaj Pasargadai. Per tio ni ek'reg'is la Pers'an Golf'o'n; sed por ke ni ĉi tiu'n nov'a'n posed'aĵ'o'n protekt'u kontraŭ ebl'a'j invad'o'j de'nord'e, est'is neces'e ekspedici'i supr'e'n, kontraŭ la Med'o'j'n kaj Hirkan'o'j'n. Nun ni'a teritori'o vast'iĝ'is de la Kaspi'a Mar'o ĝis la Persa Golf'o, sed ĝi rest'is sen'ŝirm'a kontraŭ orient'o; do mi marŝ'is kun mi'a'j Makedon'o'j en la region'o'j'n de Areia kaj Drangiane, mi dezert'ig'is Gadrosion kaj sen'hom'ig'is Araĥosion, post kio mi venk'e okup'is Baktri'o'n; kaj por ke mi sigel'u la milit'a'n venk'o'n per konstant'a lig'o, mi edz'in'ig'is al mi la Baktri'a'n princ'id'in'o'n Roksana. Tio est'is simpl'a politik'a neces'o; mi konker'is por mi'a'j Makedon'o'j kaj Grek'o'j tiom da orient'a'j land'o'j, ke vol'e-ne'vol'e mi dev'is akir'i mi'a'j'n barbar'a'j'n orient'a'j'n reg'at'o'j'n ankaŭ per mi'a reprezent'ad'o kaj pomp'o, sen kiu'j la kompat'ind'a'j paŝt'ist'o'j ne sci'as prezent'i al si potenc'a'n regn'estr'o'n.
Est'as ver'o, ke mi'a mal'nov'a makedon'a taĉment'o tio'n pez'e toler'is; al ĝi ŝajn'is, ke ĝi'a komand'ant'o fremd'iĝ'as al si'a'j milit'a'j kamarad'o'j. Bedaŭr'ind'e mi dev'is tiam ekzekut'ig'i mi'a'n mal'jun'a'n Filoton kaj Kalistenon; ankaŭ mi'a Parmeniono perd'is la viv'o'n. Mi tio'n eg'e bedaŭr'is; sed tio est'is ne'evit'ebl'a, por ke ribel'o de mi'a'j Makedon'o'j ne en'danĝer'ig'u mi'a'n plu'a'n paŝ'o'n. Mi est'is ja prepar'ant'a en tiu temp'o milit'a'n ekspedici'o'n en Hindion. Sci'u, Gadrosio kaj Araĥosio est'as ferm'it'a'j en alt'mont'ar'o sam'e kiel en bastion'o'j; sed por ke ili est'u ne'konker'ebl'a bastion'o, ili bezon'as antaŭ'teritori'o'n, el kiu oni pov'as aŭ ek'atak'i aŭ ced'i en la bastion'o'j'n. Tiu strategi'a antaŭ'kamp'o est'as Hindio ĝis la river'o Hinduso. Est'is strategi'e neces'e okup'i ĉi tiu'n teritori'o'n kaj kun ĝi la trans'river'a'n teren'o'n sur la ali'a bord'o de Hinduso; neni'u respond'ec'a soldat'o aŭ politik'ist'o ag'us ali'e; sed kiam ni est'is apud la river'o Hyfasis, mi'a'j Makedon'o'j komenc'is rezist'i, ke ili ne plu ir'os pro lac'o, mal'san'o'j kaj sopir'o pri la patri'o. Mi dev'is re'ven'i; est'is terur'a voj'o por mi'a'j veteran'o'j, sed ankoraŭ pli mal'bon'a por mi; mi intenc'is ĝis'ir'i la Golf'o'n Bengal'a'n, por akir'i en orient'o natur'a'n lim'o'n por mi'a Makedonio kaj nun mi est'is dev'ig'it'a provizor'e ced'i de mi'a task'o.
Mi re'ven'is al Suz'o. Mi pov'is est'i kontent'a, konker'int'e por mi'a'j Makedon'o'j kaj Helen'o'j tia'n regn'o'n. Sed por ke mi ne bezon'u fid'i nur je mi'a'j el'ĉerp'it'a'j hom'o'j, mi en'vic'ig'is en mi'a'n arme'o'n tri'dek mil Persojn; ili est'as bon'a'j soldat'o'j kaj nepr'e mi ili'n bezon'as por la defend'o de la orient'a'j lim'o'j. Kaj vid'u, mi'a'j mal'nov'a'j soldat'o'j est'as per tio ekstrem'e indign'ig'it'a'j. Ili eĉ ne sci'as kompren'i tio'n, ke akir'int'e por mi'a naci'o orient'a'n teritori'o'n, cent'obl'e pli grand'a'n ol ni'a patri'o, mi iĝ'is grand'a reĝ'o de orient'o; ke mi dev'as nom'i mi'a'j'n ofic'ist'o'j'n kaj konsil'ist'o'j'n el la Orient'an'o'j kaj ĉirkaŭ'ig'i mi'n per orient'a kort'eg'o; ĉio ĉi est'as evident'a'j politik'a'j neces'o'j, kiu'j'n mi plen'um'as en la interes'o de Grand'a Makedonio. La cirkonstanc'o'j postul'as de mi plu'a'j'n kaj plu'a'j'n person'a'j'n ofer'o'j'n; mi port'as ili'n sen kontraŭ'dir'o'j, ĉar mi pens'as pri la grand'ec'o kaj fort'o de mi'a am'at'a patri'o. Mi dev'as toler'i la barbar'a'n luks'o'n de mi'a potenc'o kaj bril'o; mi edz'in'ig'is al mi tri reĝ'id'in'o'j'n de la orient'a'j regn'o'j; kaj nun, kar'a Aristotelo, mi iĝ'is eĉ di'o.
Jes, mi'a kar'a instru'ist'o: mi ig'is mi'n proklam'i di'o; mi'a'j bon'a'j orient'a'j reg'at'o'j ador'as mi'n kaj al'port'as al mi ofer'donac'o'j'n. Tio est'as politik'a neces'o, por ke mi hav'u konven'a'n aŭtoritat'o'n super la mont'ar'a'j paŝt'ist'o'j kaj kamel'pel'ist'o'j. Kiel mal'proksim'a'j est'as la temp'o'j, kiam vi instru'is mi'n uz'i raci'o'n kaj logik'o'n! Sed la raci'o mem ordon'as akomod'i si'a'j'n rimed'o'j'n al la hom'a mal'saĝ'o.
Unu'a'vid'e mi'a karier'o pov'as ŝajn'i al iu ajn fantazi'a; sed dum mi ĝi'n nun pri'rigard'as en nokt'a trankvil'o de mi'a di'a labor'ej'o, mi vid'as, ke neniam mi i'o'n entrepren'is, kio ne est'us nepr'e kondiĉ'it'a de mi'a antaŭ'a paŝ'o.
Rigard'u, mi'a kar'a Aristotelo, est'us en la interes'o de trankvil'o kaj ord'o, en raci'a interes'o politik'a, ke ankaŭ en mi'a okcident'a patri'o mi est'u agnosk'it'a kiel di'o. Liber'ig'us mi'a'j'n man'o'j'n ĉi tie en la orient'o, se mi hav'us la cert'ec'o'n, ke mi'a Makedonio kaj Helas'o akcept'is la politik'a'n princip'o'n de mi'a absolut'a aŭtoritat'o; mi pov'us trankvil'e ek'marŝ'i por hav'ig'i al mi'a grek'a patri'o natur'a'n lim'o'n ĝis la bord'o de Ĉini'o. Per tio mi por etern'e sekur'ig'us la potenc'o'n kaj sen'danĝer'ec'o'n de mi'a Makedonio.
Kiel vi vid'as, ĝi est'as moder'a kaj prudent'a plan'o; jam de'long'e mi ne est'as tiu fantazi'ul'o, kiu ĵur'is super la tomb'o de Aĥil'o. Se mi nun postul'as de vi, ke vi, kiel mi'a saĝ'a amik'o kaj gvid'ant'o, filozofi'e prepar'u kaj akcept'ebl'e por mi'a'j Grek'o'j motiv'ig'u mi'a'n proklam'o'n je di'o, mi tio'n far'as kiel respond'ec'a politik'ist'o kaj ŝtat'ul'o; al vi'a konsider'o est'u las'it'e, ĉu vi la task'o'n vol'as plen'um'i kiel afer'o'n prudent'a'n, patriot'a'n kaj politik'e neces'a'n.
Salut'as vi'n, mi'a kar'a Aristotelo, vi'a Aleksandro.
[1937] J
Fakt'e la histori'o pri Arĥimedo ne est'is preciz'e tia, kiel oni ĝi'n pri'skrib'as; est'as ja ver'e, ke li est'is mort'ig'it'a, kiam la Romi'an'o'j konker'is Sirakuz'o'n, sed ne est'as ĝust'e, ke en li'a'n dom'o'n penetr'is romia soldat'o por rab'i, kaj ke Arĥimedo, absorb'it'a per desegn'o de ia geometri'a problem'o, al li ĉagren'e ek'murmur'is: ”Ne difekt'u mi'a'j'n cirkl'o'j'n!” Unu'e Arĥimedo ne est'is distr'a profesor'o, ne sci'ant'a, kio okaz'as ĉirkaŭ li; mal'e, li est'is laŭ karakter'o ver'a soldat'o, kiu invent'ad'is por Sirakuz'o milit'maŝin'o'j'n por la defend'o de la urb'o; du'e, tiu romia soldat'o ne est'is ebri'a rab'ant'o, sed la kler'a kaj ambici'a stab'a cent'estr'o Luci'o, kiu sci'is, kun kiu li hav'as la honor'o'n, kaj ne ven'is rab'i, sed salut'int'e soldat'e sur la sojl'o, dir'is: ”Est'u san'a, Arĥimedo.”
Arĥimedo lev'is la okul'o'j'n de la vaks'a tabul'et'o, sur kiu li ver'e i'o'n geometri'e desegn'is, kaj dir'is: ”Nu, kio?”
”Arĥimedo,” dir'is Luci'o, ”ni sci'as, ke sen vi'a'j milit'maŝin'o'j ĉi tiu Sirakuz'o est'us defend'int'a si'n eĉ ne monat'o'n; tia'manier'e ni dev'is okup'i ni'n pri ĝi dum du jar'o'j.
Ne pens'u, ni soldat'o'j sci'as tio'n aprec'i. Bril'eg'a'j maŝin'o'j.
Gratul'o'n.”
Arĥimedo man'sving'is. ”Mi pet'as vi'n, ĝi est'as ja tut'simpl'a. Ordinar'a'j ĵet'mekanism'o'j — nu, tia lud'il'o. Scienc'e ĝi ne hav'as konsider'ind'a'n valor'o'n.”
”Sed milit'e jes,” opini'is Luci'o. ”Aŭd'u, Arĥimedo, mi ven'is dir'i al vi, ke vi labor'u kun ni.”
”Kun kiu?”
”Kun ni Romi'an'o'j. Vi dev'as tamen vid'i, ke Kartago dekadenc'as. Kial do help'i al ili! Nun ni abrupt'e fin'os kun Kartago, vi vid'os. Vi dev'us prefer'e ir'i kun ni, vi ĉiu'j.”
”Kial?” murmur'is Arĥimedo. ”Ni Sirakuzanoj est'as hazard'e Grek'o'j. Kial ni dev'us ir'i kun vi?”
”Ĉar vi viv'as en Sicilio kaj ni Sicilion bezon'as.”
”Kaj kial vi ĝi'n bezon'as?”
”Ĉar ni vol'as reg'i super la Mediterane'o.”
”Ha,” dir'is Arĥimedo kaj observ'is en'pens'e si'a'n tabul'et'o'n. ”Kaj por kio vi tio'n vol'as?”
”Kiu est'as mastr'o de la Mediterane'o,” dir'is Luci'o, ”est'as mastr'o de la mond'o. Tio est'as ja klar'a.”
”Ĉu vi dev'as est'i mastr'o'j de la mond'o?”
”Jes. La misi'o de Romio est'as iĝ'i mastr'o de la mond'o.
Kaj mi dir'as al vi, ke ĝi est'os.”
”Ebl'e,” dir'is Arĥimedo for'viŝ'ant'e i'o'n sur la vaks'tabul'et'o. ”Sed mi ne konsil'us tio'n al vi, Luci'o. Aŭd'u, est'i mastr'o de la mond'o — iam ĝi kaŭz'os al vi terur'eg'a'n defend'ad'o'n. Domaĝ'e pri la labor'o, kiu'n vi hav'os kun ĝi.”
”Est'as egal'e; sed ni est'os grand'a regn'o.”
”Grand'a regn'o,” murmur'is Arĥimedo. ”Se mi desegn'as mal'grand'a'n cirkl'o'n aŭ grand'a'n cirkl'o'n, ĝi est'as tamen nur cirkl'o. Jen, de'nov'e lim'o'j, neniam vi est'os sen lim'o'j, Luci'o. Ĉu vi pens'as, ke grand'a cirkl'o est'as pli perfekt'a ol mal'grand'a cirkl'o? Vi pens'as, ke vi est'as pli grand'a geometr'o, se vi desegn'as pli grand'a'n cirkl'o'n?”
”Vi grek'o'j konstant'e lud'as per argument'o'j,” opon'is cent'estr'o Luci'o. ”Jen ni, ni pruv'as ni'a'n ver'o'n ali'e.”
”Per kio?”
”Per ag'o. Ekzempl'e ni konker'is vi'a'n Sirakuz'o'n. Sekv'e Sirakuz'o aparten'as al ni. Ĉu ĝi est'as klar'a pruv'o?”
”Est'as,” dir'is Arĥimedo kaj grat'is si'n per la grifel'o en la har'o'j. ”Jes, vi konker'is Sirakuz'o'n; sed ĝi jam ne est'as kaj neniam plu est'os tiu Sirakuz'o, kia ĝis nun. Ĝi est'is grand'a kaj glor'a urb'o, hom'o; de nun neniam ĝi est'os grand'a. Domaĝ'e pri Sirakuz'o!”
”Sed Romio est'os grand'a. Romio dev'as est'i la plej fort'a en la tut'a ter'a sfer'o.”
”Kial?”
”Por kapabl'i rezist'i. Ju pli fort'a'j ni est'as, des pli da mal'amik'o'j ni hav'as. Tial ni dev'as est'i la plej fort'a'j.”
”Kio koncern'as la fort'o'n,” murmur'is Arĥimedo. ”Mi est'as iom'e fizik'ist'o, Luci'o, kaj i'o'n mi dir'os al vi. Fort'o blok'as fort'o'n.”
”Kio'n ĝi signif'as?”
”Est'as tia leĝ'o, Luci'o. Fort'o, kiu efik'as al io, per tio est'as blok'at'a. Ju pli fort'a'j vi est'os, des pli da vi'a'j fort'o'j por tio vi konsum'os; kaj iam ven'os temp'o —”
”Kio'n vi vol'is dir'i?”
”Ba neni'o'n. Mi ne est'as profet'o, hom'id'o; mi est'as nur fizik'ist'o. La fort'o blok'as fort'o'n. Neni'o'n plu mi sci'as.”
”Aŭd'u, Arĥimedo, ĉu vi vol'us labor'i por ni? Eĉ imag'o'n vi ne hav'as, kia'j grand'eg'a'j ebl'o'j apert'iĝ'us al vi en Romio. Vi konstru'us la plej fort'a'j'n milit'maŝin'o'j'n en la mond'o.”
”Vi dev'as pardon'i, Luci'o; mi est'as mal'jun'a hom'o kaj ankoraŭ mi vol'us el'labor'i unu aŭ du el mi'a'j pens'o'j. Kiel vi vid'as, ĵus mi i'o'n ĉi tie geometri'e desegn'as.”
”Arĥimedo, ĉu ne log'as vi'n konker'i kun ni la reg'ad'o'n super la mond'o? — Kial vi silent'as?”
”Pardon'u,” murmur'is Arĥimedo super si'a tabul'et'o.
”Kio'n vi dir'is?”
”Ke hom'o, kiel vi, pov'us konker'i la mond'reg'ad'o'n.”
”Hm, la mond'reg'ad'o,” dir'is Arĥimedo en'pens'e. ”Vi ne rajt'as koler'i, sed mi hav'as ĉi tie i'o'n pli grav'a'n. Sci'u, i'o'n daŭr'a'n. I'o'n, kio ver'e ĉi tie rest'os.”
”Kio ĝi est'as?”
”Atent'o'n, ne for'viŝ'u mi'a'j'n cirkl'o'j'n! Jen manier'o, kiel el'kalkul'i are'o'n de cirkl'a sektor'o.”
Pli post'e est'is el'don'it'a raport'o, ke la dokt'a Arĥimedo perd'is la viv'o'n hazard'e.
[1938]
Kvar el la veteran'o'j de Cezar'o, kiu'j, tra'pas'int'e gaŭl'a'n kaj brit'a'n milit'ir'o'j'n, re'ven'is kovr'it'a'j de glor'o kaj kun plej grand'a triumf'o, kiu'n iam la mond'o vid'is, do la kvar hero'o'j, nom'e Bullio, eks'dek'estr'o, Luci'o nom'at'a pro si'a mal'gras'ec'o Macer, Sartor nom'at'a Hilla, veterinar'o de la du'a legi'o, kaj fin'e Strob'o el Gaeto, kun'ven'is en vin'ej'o de sicilia Grek'o kaj grand'a fripon'o Onokrato, por komun'e re'memor'i la grand'a'j'n kaj memor'ind'a'j'n milit-event'o'j'n, kies atest'ant'o'j ili est'is. Ĉar est'is iom varm'eg'e, Onokrato met'is por ili tabl'o'n sur'strat'e'n, kaj tie la kvar soldat'o'j trink'is, laŭt'e parol'ant'e. Kiu mir'us, ke baldaŭ amas'iĝ'is ĉirkaŭ ili hom'o'j el tiu strat'o, meti'ist'o'j, azen'pel'ist'o'j, infan'o'j kaj vir'in'o'j kun beb'o'j sur'brak'e, por aŭskult'i ili'a'j'n vort'o'j'n? Sci'u, ke la glor'a'j ag'o'j de la grand'a Cezar'o tiam ankoraŭ est'is vek'ant'a'j interes'o'n de ĉiu'j romiaj civit'an'o'j.
”Do aŭskult'u,” dir'is Strob'o el Gaeto, ”kio okaz'is, kiam tie apud tiu river'o star'is kontraŭ ni tri'dek mil Senonoj.”
”Atend'u,” korekt'is li'n Bullio, ”unu'e da tiu'j Senonoj ne est'is tie tri'dek mil, sed apenaŭ dek ok mil, kaj du'e, vi est'is en la naŭ'a legi'o, kiu neniam star'is kontraŭ la Senonoj. Tiam vi bivak'is en tend'ar'o en Akvitani'o kaj ripar'ad'is ni'a'j'n bot'o'j'n, ĉar ĉe vi soldat'is nur'a'j bot'ist'aĉ'o'j kaj bot'flik'ist'o'j. Do, kaj nun rakont'u plu.”
”En tio vi erar'as,” opon'is Strob'o. ”Sci'u, tiam ni bivak'is en Luteci'o. Kaj bot'o'j'n ni ripar'is al vi tiam, kiam vi ili'n tra'tru'is, fuĝ'ant'e for de Gergovio. Tiam vi ricev'is eg'a'n bat'ad'o'n, vi kaj la kvin'a legi'o, kaj vi ĝi'n merit'is.”
”Tiel ne okaz'is,” dir'is Luci'o, nom'at'a Macer. ”La kvin'a legi'o neniam est'is apud Gergovio. La kvin'a legi'o ricev'is sur pantalon'o'n jam apud Bibrakto, kaj de tiu temp'o oni plu ne pov'is ĝi'n i'e'n send'i, krom al manĝ'eg'ad'o.
Tio est'is bel'a legi'o,” dir'is Macer, mal'proksim'e'n for'kraĉ'ant'e.
”Sed kiu kulp'is pri tio,” dir'is Bullio, ”ke la kvin'a legi'o ven'is apud Bibrakto en kaĉ'o'n. Est'is avanc'ont'a la ses'a, por ĝi'n altern'i, sed la ses'an'o'j ne em'is, tiu'j eskap'ul'o'j. Ĵus ili ven'is el Masili'o, de la in'o'j —”
”Kia ide'o,” opon'is Sartor, nom'at'a Hilla, ”la ses'a legi'o eĉ ne est'is apud Bibrakto; tiu ven'is en front'o'n nur apud Akson'o, kiam komand'is Galb'o.”
”Vi tio'n kompren'as, vi kastr'ist'o,” dir'as Bullio; ”apud Akson'o est'is la du'a, tri'a kaj sep'a legi'o'j. La ses'a'n jam de'long'e la Eburonoj send'is al la pa'nj'o'j.”
”Ĉio ĉi est'as nur'a mensog'o,” dir'is Luci'o Macer. ”La ver'o nur est'as, ke la du'a legi'o, en kiu mi soldat'is, batal'is apud Akson'o; la ceter'o'n vi el'pens'is.”
”Ne babil'u,” dir'is Strob'o el Gaeto. ”Apud Akson'o vi ronk'is en rezerv'o, kaj kiam vi vek'iĝ'is, est'is post la batal'o. For'brul'ig'i Cenabunon, tio'n vi sci'is, kaj dis'hak'i kelk'cent civil'ul'o'j'n tial, ĉar ili pend'um'is tri akapar'ist'o'j'n, tio'n vi ankaŭ kapabl'is.”
”Cezar'o ordon'is tio'n al ni,” dir'is Macer ŝultr'o'lev'ant'e.
”Mal'ver'o,” ek'kri'is Hilla; ”tio'n ne ordon'is Cezar'o, sed Labieno. Nepr'e ne Cezar'o, por tio li est'is tro politik'ist'o; sed Labieno est'is soldat'o.”
”Galb'o est'is soldat'o,” dir'is Bullio, ”ĉar li ne tim'is; sed Labieno est'is ĉiam du'on'mejl'o'n post la front'o, por ke neni'o okaz'u al li. Kie est'is Labieno, kiam ni'n sieĝ'is la Nerveoj, he? Tiam fal'is ni'a cent'estr'o kaj mi kiel plej aĝ'a dek'estr'o trans'pren'is la komand'o'n. Jun'ul'o'j, mi dir'is, kiu re'tir'iĝ'os je unu paŝ'o —”
”Kun la Nerveoj,” inter'romp'is li'n Strob'o, ”est'is neni'o; ili paf'is kontraŭ vi'n per strobil'o'j kaj glan'o'j. Sed pli mal'bon'a tio est'is kun la Arvernoj.”
”Al diabl'o,” opon'is Macer. ”La Arvernojn ni tut'e ne pov'is kur'ating'i. Hom'id'o'j, tio est'is kvazaŭ kapt'ad'i lepor'o'j'n.”
”En Akvitani'o,” dir'is Hilla, ”mi iam paf'is cerv'o'n; sed ĝi est'is tia ul'o, korn'ar'o'n ĝi hav'is kiel arb'o'n, — du ĉeval'o'j ja dev'is ĝi'n tren'i en bivak'o'n.”
”Bagatel'o,” deklar'is Strob'o, ”sed en Briti'o, tie est'is cerv'o'j!”
”Ten'u mi'n,” ek'kri'is Bullio, ”jen Strob'o vol'us kred'ig'i al ni, ke li est'is en Briti'o.”
”Sed ankaŭ vi tie ne est'is,” re'dir'is Macer. ”Hej, Onokrato, vin'o'n! Mi dir'os al vi, ke mi ek'kon'is sufiĉ'e da mensog'ul'o'j, kiu'j dir'ad'is, ke ili est'is en Briti'o, sed mi kred'is neniu'n.”
”Mi est'is tie,” dir'is Hilla. ”Mi vetur'ig'is tie'n pork'o'j'n.
Tie est'is la sep'a, ok'a kaj dek'a legi'o'j.”
”Ne amuz'u ni'n, hom'id'o,” opon'is Strob'o. ”La dek'a neniam est'is pli mal'proksim'e ol en la Sekvan'a tend'ar'o. Vi dev'is ĝi'n vid'i, kiel ĝi ven'is bril'cir'it'a al Alesio. Sed tie ili ricev'is bat'regal'o'n, tiu'j suĉ'em'ul'o'j.”
”Tie ni ĉiu'j ricev'is bat'regal'o'n,” dir'is Bullio. ”Ni est'is draŝ'it'a'j kiel sekal'o, kaj tamen ni venk'is.”
”Ne tiel est'is,” opon'is Macer. ”En'tut'e ĝi ne est'is tia grand'a batal'o. Kiam mi maten'e el'ir'is el la tend'o —”
”Tiel ne est'is,” dir'is Hilla. ”Apud Alesio komenc'iĝ'is jam nokt'e.”
”Ne parol'u,” dir'is Bullio; ”komenc'iĝ'is, kiam ni fin'is la tag'manĝ'o'n; ni hav'is ŝaf'aĵ'o'n tiam —”
”Tio ne est'as ver'o,” dir'is Hilla frap'ant'e la tabl'o'n.
”Apud Alesio ni hav'is bov'aĵ'o'n, ĉar mal'san'et'is ni'a'j bov'in'o'j. Neni'u plu vol'is tio'n manĝ'i.”
”Mi dir'as, ke est'is ŝaf'aĵ'o,” persist'is je la si'a Bullio.
”Tiam al ni ven'is de la kvin'a legi'o kapitan'o Long'us —”
”Hom'id'o,” dir'is Macer.
”Long'us est'is ja ĉe ni, ĉe la du'a, kaj apud Alesio li jam est'is de'long'e mort'int'a. Ĉe la kvin'a est'is Hirt'o.”
”Tio ne est'as ver'o,” dir'is Hilla. ”Ĉe la kvin'a est'is tiu — kiel li nom'iĝ'is? — ha, Kord'a.”
”Ba ne,” asert'is Bullio. ”Kord'a est'is en Masili'o. Long'us li est'is kaj punkt'o; li ven'is kaj dir'is, mal'ben'ind'a pluv'o —”
”Pru,” ek'kri'is Strob'o. ”Ne tiel okaz'is. Apud Alesio tiam tut'e ne pluv'is. Est'is terur'a varm'eg'o, mi sci'as, kiel fetor'is la pork'aĵ'o.”
”Ŝaf'aĵ'o ĝi est'is,” kri'is Bullio, ”kaj pluv'is! Do kaj ven'is al ni tiu Hirt'o kaj dir'is: Knab'o'j, ŝajn'as al mi, ke ven'os akv'o en ni'a'j'n bot'o'j'n. Kaj li prav'is. Du'dek hor'o'j'n daŭr'is la batal'o —”
”Ne tiel,” dir'is Macer. ”Post tri hor'o'j ĉio est'is fin'it'a.”
”Vi tre erar'as,” dir'is Strob'o. ”Ĝi daŭr'is tri tag'o'j'n, sed kun paŭz'o'j. La du'a'n tag'o'n ni mal'venk'is —”
”Ne est'as ja ver'o,” deklar'is Hilla. ”Ni mal'venk'is en la unu'a tag'o, sed la du'a'n tag'o'n ni de'nov'e venk'is.”
”Sen'senc'aĵ'o,” dir'is Bullio, ”ni tut'e ne venk'is kaj vol'is jam kapitulac'i, sed ili kapitulac'is pli fru'e.”
”Tut'e ne est'is tiel,” post tio Macer, ”ja neni'u batal'o okaz'is apud Alesio. Onokrato, vin'o'n! Atend'u, i'o'n mi dir'os al vi: kiam ni sieĝ'is Avarikon —”
”Ja tiel ne okaz'is,” grumbl'is Bullio kaj ek'dorm'is.
[1928]
Kaj dir'is la Etern'ul'o: Ĉar la kri'ad'o de Sodom kaj Gomora est'as grand'a kaj ili'a pek'ad'o tre pez'a, tial Mi mal'supr'e'n'ir'os kaj rigard'os, ĉu ili plen'e ag'as tiel, kiel est'as la kri'ad'o, kiu ven'is al Mi, aŭ ne; Mi sci'iĝ'os.
Kaj Abraham al'proksim'iĝ'is kaj dir'is: Ĉu Vi ankaŭ pere'ig'os virt'ul'o'n kun'e kun mal'virt'ul'o? Ebl'e ekzist'as kvin'dek virt'ul'o'j en la urb'o: ĉu Vi tiam pere'ig'os kaj ne indulg'os la lok'o'n pro la kvin'dek virt'ul'o'j, kiu'j est'as en ĝi?
Kaj la Etern'ul'o dir'is: Se Mi trov'os en Sodom kvin'dek virt'ul'o'j'n en la urb'o, Mi indulg'os la tut'a'n lok'o'n pro ili.
Kaj Abraham respond'is, dir'ant'e: Ebl'e al la kvin'dek'o da virt'ul'o'j mank'os kvin, ĉu Vi pere'ig'os pro la kvin la tut'a'n urb'o'n? Kaj Li dir'is: Mt ne pere'ig'os, se Mi trov'os tie kvar'dek kvin. Kaj li plu'e parol'is al Li kaj dir'is: Ebl'e trov'iĝ'os tie kvar'dek? Kaj Li dir'is: Mi ne far'os tio'n pro la kvar'dek. Kaj Abraham dir'is: Ne koler'u, mi'a Sinjor'o, ke mi parol'os plu'e: Ebl'e trov'iĝ'os tie tri'dek? Kaj Li dir'is: Mi ne far'os, se Mi trov'os tie tri'dek.
Kaj li de'nov'e dir'is: Jen mi ek'kuraĝ'is parol'i al mi'a Sinjor'o: ebl'e trov'iĝ'os du'dek? Kaj Li dir'is: Mi ne pere'ig'os pro la du'dek.
Li dir'is ankoraŭ: Ne koler'u, mi'a Sinjor'o, ke mi parol'os ankoraŭ nur unu foj'o'n: Ebl'e trov'iĝ'os tie dek? Kaj Li dir'is: Mi ne pere'ig'os pro la dek. Kaj la Etern'ul'o for'ir'is, kiam Li ĉes'is parol'i kun Abraham; kaj Abraham re'ir'is al si'a lok'o.
(Ge'n. 18, 20-23.) Kaj re'ven'int'e al si'a lok'o, Abraham vok'is si'a'n edz'in'o'n Sara kaj dir'is al ŝi: ”Aŭd'u, el la plej bon'a font'o mi tio'n hav'as, sed neni'u rajt'as tio'n ek'sci'i. La Etern'ul'o decid'iĝ'is pere'ig'i la Sodom'an'o'j'n kaj Gomoranojn pro ili'a'j pek'o'j.
Li mem dir'is tio'n al mi.”
Kaj dir'is Sara: ”Vid'u, ĉu mi ne dir'ad'is tio'n jam de'long'e? Kaj kiam mi rakont'is al vi, kio tie okaz'as, vi ankoraŭ pled'is por ili kaj mi'n al'kri'ad'is: ’Silent'u, ne miks'u vi'n en tio'n, ĉu tio rilat'as vi'n?’ Nun vi vid'as tio'n, tio'n jam de'long'e mi dir'ad'is, tio'n oni pov'is atend'i. Kiam mi antaŭ ne'long'e parol'is pri tio kun la edz'in'o de Lot, mi dir'is al ŝi: Sinjor'in'o, kie'n tio konduk'os? Kio'n vi pens'as, ĉu la Etern'ul'o pere'ig'os ankaŭ la edz'in'o'n de Lot?”
Kaj respond'ant'e Abraham dir'is: ”Ĝust'e pri tio tem'as.
Por tiel dir'i, je mi'a insist'ad'o la Etern'ul'o konsent'is indulg'i Sodomon kaj Gomoran, se Li tie trov'os kvin'dek virt'ul'o'j'n. Sed mi pri'marĉand'is tio'n ĝis dek. Tial mi vok'is vi'n, por ke ni kun'e elekt'u por la Etern'ul'o dek virt'ul'o'j'n.”
Kaj dir'is Sara: ”Bon'e vi far'is. La edz'in'o de Lot est'as mi'a amik'in'o kaj Lot est'as fil'o de vi'a frat'o Har'a'n. Mi ne dir'as, ke Lot est'as virt'a, tio'n vi sci'as, kiel li incit'is si'a'n serv'ist'ar'o'n kontraŭ vi, tio'n jam ne dir'u, Abraham, tio ne est'is en ord'o, li ne trakt'as vi'n sincer'e, sed li est'as vi'a nev'o, kvankam Har'a'n ne kondut'is al vi tiel, kiel dev'us kondut'i de'nask'a frat'o, sed tio jam aparten'as al la famili'o.”
Kaj plu'e ŝi parol'is dir'ant'e: ”Dir'u al la Etern'ul'o, ke Li indulg'u Sodomon. Mi jam est'as tia, mi dezir'as neni'o'n mal'bon'a'n al iu. Mi'a'j pied'o'j trem'as ĉe ek'pens'o, ke tiom da hom'o'j pere'us. Ir'u kaj por'pet'u ĉe la Etern'ul'o, ke Li kompat'u ili'n.”
Kaj respond'is Abraham: ”La Etern'ul'o kompat'os, se Li trov'os dek virt'ul'o'j'n. Mi pens'as, ke ni pov'us al Li konsil'i, kiu'j ili est'as. Ni kon'as ja ĉiu'j'n hom'o'j'n, kiu'j loĝ'as en Sodom kaj Gomora. Kial ni ne help'us al la Etern'ul'o el'serĉ'i dek virt'ul'o'j'n?”
Kaj dir'is Sara: ”Neni'o pli facil'a ol tio. Eĉ dek, eĉ kvin'dek, eĉ cent virt'ul'o'j'n mi indik'os al Li. La Etern'ul'o sci'as, ke mi far'os al neni'u mal'just'aĵ'o'n. Do ni hav'as la Lot-edz'in'o'n kaj Loton, nev'o'n vi'a'n, kvankam li est'as fals'a kaj envi'em'a, sed li aparten'as al la famili'o. Do jam du.”
Post tio dir'is Abraham: ”Kaj ili'a'j du fil'in'o'j.”
Sara post tio dir'is: ”Ne pens'u, la pli aĝ'a, Jesĥa, est'as mal'ĉast'a. Ĉu vi ne rimark'is, kiel ŝi antaŭ vi koket'e fleks'is la post'aĵ'o'n? La edz'in'o de Lot mem dir'is al mi: Jesĥa far'as al mi zorg'o'j'n, mi ĝoj'os, kiam ŝi edz'in'iĝ'os. La pli jun'a ŝajn'as est'i pli modest'a. Sed se vi pens'as, do kalkul'u kun ambaŭ.”
Kaj dir'is Abraham: ”Do ni jam hav'as kvar virt'ul'o'j'n.
Kiu'n ni plu'e elekt'u?”
Kaj Sara respond'is: ”Se vi kalkul'as la du knab'in'o'j'n, tiam vi dev'as al'pren'i ankaŭ ili'a'j'n fianĉ'o'j'n, Jobabon kaj Seboimon.”
Sed Abraham dir'is: ”Kio'n vi opini'as, Seboim est'as ja fil'o de mal'jun'a Dodanim. Ĉu fil'o de uzur'ul'o pov'as est'i virt'a?”
Kaj dir'is Sara: ”Abraham, far'u tio'n, mi pet'as vi'n, por la famili'o. Kial Melĥa ne hav'u egal'e brav'a'n fianĉ'o'n kiel tiu vant'ul'in'o, Jesĥa? Ŝi est'as honest'a knab'in'o kaj almenaŭ ne mov'as log'e la koks'o'j'n antaŭ mal'jun'a'j parenc'o'j, kiu'j'n ŝi dev'as estim'i.”
Kaj respond'is Abraham: ”Est'u, kiel vi dir'as. Do kun Jobab kaj Seboim ni hav'as jam ses virt'ul'o'j'n. Nun rest'as al ni trov'i nur kvar.”
Kaj Sara dir'is: ”Tio jam est'os facil'a. Atend'u, kiu en Sodom ankoraŭ est'as virt'a?”
Abraham post tio respond'is: ”Mi dir'us, ke la mal'jun'a Naĥor.”
Kaj dir'is Sara: ”Mi mir'as, ke vi pov'as en'tut'e pri li parol'i. Ĉu li ne dorm'as kun pagan'a'j amor'ant'in'o'j, kvankam li est'as mal'jun'ul'o? Ver'e pli virt'a ol Naĥor est'as ja Sabat'a ̨.”
Tiam ek'flam'iĝ'is Abraham pro koler'o kaj dir'is: ”Sabataĥ est'as fals'ĵur'int'o kaj idol'serv'ant'o. Ne postul'u de mi, ke mi propon'u li'n al la Etern'ul'o inter la virt'a'j. Mult'e pli konsider'ind'a est'us Elmodad aŭ Eliab.”
Post tio dir'is Sara: ”Aŭd'u, por sci'i, Eliab adult'is kun la edz'in'o de Elmodad. Se Elmodad valor'us i'o'n, li for'pel'us si'a'n edz'in'o'n, tiu'n ĉies'ul'in'o'n, kie'n ŝi aparten'as. Sed ebl'e vi pov'us propon'i Namanon, kiu pri neni'o kulp'as, ĉar li est'as frenez'ul'o.”
Kaj respond'is Abraham: ”Namanon mi ne propon'os, sed mi propon'os Melĥielon.”
Kaj dir'is Sara: ”Se vi propon'os Melĥielon, ne parol'u kun mi. Ĉu ne mok'is Melĥiel pri vi, ke vi hav'as fil'o'n ne kun mi, sed jes kun la mal'ĉast'ul'in'o Agar?”
Abraham post tio dir'is: ”Mi ne propon'os Melĥielon.
Kio'n vi pens'as, ĉu mi al'pren'u inter la virt'a'j'n Ezronon aŭ Jahelelon?”
Sara post tio respond'is dir'ant'e: ”Jahelel est'as diboĉ'ul'o kaj Ezron rilat'as kun prostitu'it'in'o'j el Aĥad.”
Kaj dir'is Abraham: ”Mi propon'os Efraimon.”
Kaj Sara dir'is: ”Efraim dir'as, ke li'a est'as la eben'aĵ'o Mamre, sur kiu si'n paŝt'as ni'a'j greg'o'j.”
Abraham post tio dir'is: ”Mal'just'a est'as Efraim. Mi propon'os Ahiramon, fil'o'n de Jasiel.”
Kaj dir'is Sara: ”Ahiram est'as amik'o de Melĥiel. Se vi vol'as iu'n propon'i, propon'u Nadab'o'n.”
Respond'is Abraham: ”Nadab est'as avar'ul'o. Mi propon'os Amramon.”
Kaj Sara dir'is: ”Amram vol'is dorm'i kun vi'a publik'ul'in'o Agar. Mi ne sci'as, kio'n tiel ekster'ordinar'a'n li vid'is je ŝi. Pli bon'a est'as Asriel.”
Kaj dir'is Abraham: ”Asriel est'as dand'o. Mi ne pov'as propon'i al la Etern'ul'o arleken'o'n. Nu, ĉu mi nom'u al li Namuelon? Ne, ankaŭ Namuel ne ind'as tio'n. Mi ne sci'as, kial dev'us est'i tiu ĝust'e Namuel.”
Sara post'e dir'is: ”Mi ne sci'as, kio'n vi hav'as kontraŭ Namuel? Li est'as ja mal'saĝ'a, sed pi'a.”
Kaj dir'is Abraham: ”Est'u. Namuel est'as la sep'a.”
Post tio Sara dir'is: ”Atend'u, Namuelon el'las'u, ĉar li praktik'as la pek'o'n sodom'an. Kiu ankoraŭ est'as en Sodom? Permes'u, ke mi re'memor'u: Kahat, Salfad, Itamar...”
Abraham post tio respond'is: ”For'ir'u ĉi tiu ide'o de vi.
Itamar est'as mensog'ul'o, kaj kio koncern'as Kahaton kaj Salfadon, ĉu ili ambaŭ ne est'as adept'o'j de la mal'ben'it'a Pel'eg? Sed ebl'e vi kon'as iu'n vir'in'o'n just'a'n en Sodom.
Mi pet'as, re'memor'ig'u al vi.”
Kaj dir'is Sara: ”Neni'u est'as.”
Kaj aflikt'iĝ'is Abraham dir'ant'e: ”Ĉu ne est'as dek virt'ul'o'j en Sodom kaj Gomora, por ke la Etern'ul'o pro ili indulg'u tiu'j'n bel'a'j'n urb'o'j'n?”
Sara post tio dir'is: ”Ir'u, Abraham, ir'u ankoraŭ unu'foj'e al la Etern'ul'o, fal'u genu'e'n antaŭ Li'a vizaĝ'o, dis'ŝir'u vi'a'n vest'o'n kaj dir'u: Sinjor'o, Sinjor'o, mi kaj Sara, edz'in'o mi'a, plor'ant'e pet'as Vi'n, ke Vi ne pere'ig'u Sodomon kaj Gomoran pro ili'a'j pek'o'j.”
”Kaj dir'u al Li: Kompat'u la pek'a'n popol'o'n kaj indulg'u ili'n ankoraŭ. Hav'u mizerikord'o'n, Sinjor'o, kaj las'u ili'n viv'i. Sed de ni, Etern'ul'o, de ni hom'o'j ne postul'u, ke ni propon'u al Vi dek virt'ul'o'j'n el tut'a Vi'a popol'o.”
[1931]
Kaj ven'is du anĝel'o'j en Sodomon vesper'e, kaj Lot sid'is ĉe la pord'eg'o de la urb'o. Kiam Lot ili'n ek'vid'is, li lev'iĝ'is renkont'e al ili kaj klin'iĝ'is vizaĝ'al'ter'e, kaj dir'is: ”Mi pet'as vi'n, sinjor'o'j, en'ven'u en la dom'o'n de vi'a sklav'o kaj pas'ig'u la nokt'o'n kaj lav'u vi'a'j'n pied'o'j'n, kaj vi lev'iĝ'os maten'e kaj ir'os vi'a'n voj'o'n.” Kaj ili dir'is: ”Ne, ni pas'ig'os la nokt'o'n sur la strat'o.”
Kaj li tre pet'eg'is ili'n, ke ili en'ven'u al li: kaj kiam ili en'ven'is, li far'is al ili festen'o'n, kaj bak'is mac'o'j'n: kaj ili manĝ'is.
Kaj ili dir'is al Lot: ”Kiu'n vi hav'as ĉi tie? bo'fil'o'n, aŭ vi'a'j'n fil'o'j'n, aŭ vi'a'j'n fil'in'o'j'n, aŭ ĉiu'n ajn, kiu'n vi hav'as en la urb'o, el'ir'ig'u ili'n el ĉi tiu lok'o: ĉar ni eksterm'os ĉi tiu'n lok'o'n, ĉar grand'a far'iĝ'is ili'a kri'ad'o antaŭ la Etern'ul'o, kaj la Etern'ul'o send'is ni'n, por ĝi'n pere'ig'i.”
Lot embaras'iĝ'is, aŭd'int'e tio'n kaj dir'is: ”Kaj kial mi dev'us for'ir'i de ĉi tie?” Post tio ili respond'is al li: ”Ĉar la Etern'ul'o ne vol'as pere'ig'i la virt'ul'o'n.”
Lot long'e silent'is, sed post'e li dir'is: ”Mi pet'as, sinjor'o'j, permes'u, ke mi for'ir'u kaj dir'u al mi'a'j bo'fil'o'j kaj fil'in'o'j, ke ili prepar'u si'n por vojaĝ'o.” Ili respond'is al li: ”Far'u tiel.”
Kaj Lot el'ir'is, kur'is tra strat'o'j de la urb'o kaj vok'is al ĉiu'j hom'o'j: ”Lev'iĝ'u, el'ir'u el ĉi tiu lok'o: ĉar la Etern'ul'o pere'ig'os la urb'o'n.” Sed ili rigard'is li'n kiel ŝerc'ant'o'n.
Lot re'ven'is hejm'e'n, sed ne ek'kuŝ'is, kaj medit'is la tut'a'n nokt'o'n.
Kaj kiam lev'iĝ'is la maten'ruĝ'o, la anĝel'o'j rapid'ig'is li'n, dir'ant'e: ”Lev'iĝ'u, pren'u vi'a'n edz'in'o'n kaj ambaŭ vi'a'j'n fil'in'o'j'n, kiu'j ĉi tie trov'iĝ'as: por ke ankaŭ vi ne pere'u pro la krim'ec'o de la urb'o.”
”Mi ne ir'os,” dir'is Lot. ”Pardon'u al mi, sed mi ne ir'os.
Mi pri'pens'is tio'n dum la tut'a nokt'o. Mi ne pov'as for'ir'i, ĉar ankaŭ mi mem est'as unu el la Sodom'an'o'j.”
”Vi est'as virt'ul'o,” kontraŭ'dir'is la anĝel'o'j, ”sed ili est'as mal'virt'ul'o'j, kaj la kri'ad'o de ili'a'j ag'o'j koler'ig'is la Etern'ul'o'n. Kio'n vi hav'as kun ili?”
”Mi ne sci'as,” dir'is Lot. ”Ankaŭ pri tio mi medit'is, kio'n mi hav'as kun ili; dum la tut'a viv'o mi akuz'ad'is mi'a'j'n sam'urb'an'o'j'n kaj juĝ'is ili'n tiel sever'e, ke nun est'as al mi terur'e re'memor'i tio'n: ĉar ili pere'os. Kaj kiam mi ven'is en la urb'o'n Segor, ŝajn'is al mi, ke ĝi'a'j hom'o'j est'as pli bon'a'j ol la Sodomaj.”
”Lev'iĝ'u,” dir'is la anĝel'o'j, ”vi ir'os en la urb'o'n Segor, ĉar ĝi est'os konserv'it'a.”
”Kio est'as por mi Segor?” respond'is Lot. ”Est'as unu vir'o virt'a en Segor: kiam ajn mi parol'is kun li, li est'is akuz'ant'a si'a'j'n sam'urb'an'o'j'n, kaj mi mal'ben'is la Sodom'an'o'j'n pro ili'a'j kulp'o'j, sed nun mi ne pov'as for'ir'i. Mi pet'as, las'u mi'n.”
Kaj ek'parol'is anĝel'o kaj dir'is: ”La Etern'ul'o ordon'is pere'ig'i la Sodom'an'o'j'n.”
”Est'u Li'a vol'o,” dir'is Lot mal'laŭt'e. ”Mi pri'pens'is dum la tut'a nokt'o; kaj mi re'memor'is tiom da afer'o'j, ke mi plor'is. Ĉu vi aŭd'is iam kant'i la Sodom'an'o'j'n? Ne, vi ili'n tut'e ne kon'as, ĉar ali'e vi ne ven'us tiel. Kiam la knab'in'o'j ir'as tra la strat'o, ili balanc'iĝ'as en la koks'o'j kaj inter la lip'o'j zum'as kant'o'n; kaj ili rid'as, kiam ili ĉerp'as akv'o'n per sitel'o'j. Neni'u akv'o est'as pli pur'a ol tiu el la put'o'j de Sodom; kaj neni'u lingv'o el la lingv'o'j son'as pli bel'e. Kiam ek'parol'as infan'o, mi kompren'as li'n; kvazaŭ li est'us mi'a; kaj kiam li lud'as, est'as la sam'a lud'o, kiu'n mi mem lud'is, est'ant'e ankoraŭ mal'grand'a. Kaj kiam mi ek'plor'is, pa'nj'o konsol'is mi'n per la sodoma lingv'o. Etern'ul'o,” ek'kri'is Lot, ”kvazaŭ ĝi hieraŭ est'us!”
”Pek'is la Sodom'an'o'j,” dir'is la ali'a anĝel'o sever'e, ”kaj tial —”
”Ili pek'is, mi sci'as,” inter'romp'is li'n Lot mal'pacienc'e.
”Kaj ĉu vi almenaŭ vid'is ni'a'j'n meti'ist'o'j'n? Ili aspekt'as, kvazaŭ ili lud'as; kaj kiam ili far'is kruĉ'o'n aŭ tol'o'n, tiam la kor'o ek'salt'as pro ĝoj'o, kiel bel'e ĝi est'as far'it'a. Est'as hom'o'j tiel lert'a'j, ke vi rigard'us ili'n dum la tut'a tag'o; kaj kiam vi vid'as ili'n far'i la plej mal'bon'a'j'n afer'o'j'n, dolor'as vi'n pli, ol se tio'n far'us hom'o el Segor. Ĝi turment'as vi'n, kvazaŭ vi mem part'o'pren'us en ili'a kulp'o. Kiom help'as al mi mi'a virt'ec'o, se mi est'as Sodom'an'o? Juĝ'ant'e Sodomon, vi juĝ'as mi'n. Mi ne est'as virt'a. Mi est'as kiel ili. Mi ne for'ir'os de ĉi tie.”
”Vi est'os pere'ig'it'a kun ili,” dir'is la anĝel'o nub'mien'e.
”Ebl'e; sed antaŭ'e mi prov'os, ke ili ne est'u pere'ig'it'a'j.
Mi ne sci'as, kio'n mi far'os; sed ĝis la last'a moment'o mi pens'os, ke mi dev'as help'i al ili. Ĉu mi pov'as nur tiel for'ir'i? Mi kontraŭ'as la Etern'ul'o'n kaj tial Li ne plen'um'os mi'a'n pet'o'n. Se Li las'us al mi tri jar'o'j'n da temp'o, aŭ tri tag'o'j'n, aŭ almenaŭ tri hor'o'j'n! Kio'n signif'us por Li tri hor'o'j? Se Li hieraŭ est'us send'int'a al mi la sci'ig'o'n: For'ir'u el ili'a mez'o, ĉar ili est'as mal'virt'a'j, — mi dir'us al Li: Iom'et'e indulg'u, mi parol'os ankoraŭ kun tiu kaj kun ali'a; mi juĝ'is ili'n, anstataŭ ir'i inter ili'n. Sed kiel mi pov'as for'ir'i nun, kiam ili est'as pere'ig'ot'a'j? Ĉu ankaŭ mi ne est'as kulp'a pri tio, ke ili trov'iĝ'as en tia situaci'o? Mi ne vol'as mort'i; sed est'as por mi neces'e, ke ankaŭ ili ne mort'u. Mi rest'os.”
”Vi ne sav'os Sodomon.”
”Mi sci'as, ke ne: ĉu i'o'n mi kapabl'as? Sed mi prov'os i'o'n, mi ankoraŭ ne sci'as kio'n; mi sci'as nur, ke mi dev'as rest'i. Ĉar mi juĝ'is ili'n dum la tut'a viv'o tiel sever'e kiel neniu'n ali'a'n; ĉar mi port'is kun ili la plej grand'a'n pez'o'n: ili'a'j'n erar'o'j'n. Etern'ul'o, mi eĉ ne sci'as dir'i, kio ili est'as por mi; mi pov'as tio'n montr'i nur per tio, ke mi rest'os kun ili.”
”Vi'a'j sam'land'an'o'j,” dir'is la anĝel'o, ”est'as tiu'j, kiu'j est'as virt'a'j kaj kred'as la sam'a'n Etern'ul'o'n kiel vi; kaj la pek'a'j, la mal'pi'a'j kaj idol'serv'ant'o'j ne est'as vi'a'j sam'land'an'o'j.”
”Kial ili ne est'us, se ili est'as Sodom'an'o'j? Vi tio'n ne kompren'as, ĉar vi ne kon'as la voĉ'o'n de karn'o kaj argil'o. Kio est'as Sodom? Vi dir'as, ke ĝi est'as urb'o de mal'virt'o. Sed kiam la Sodom'an'o'j batal'as, ili ne batal'as por si'a'j mal'virt'o'j, sed por io pli bon'a, kio est'is aŭ est'os; kaj ankaŭ la plej mal'bon'a pov'as mort'i por ĉiu'j. Sodom, tio est'as ni ĉiu'j; kaj se mi hav'as i'a'n valor'o'n antaŭ la Etern'ul'o, Li atribu'u ĝi'n al Sodom kaj ne al mi. Kial mi ankoraŭ parol'as? Dir'u al la Etern'ul'o: Lot, Vi'a serv'ist'o, star'iĝ'os antaŭ la sodomajn vir'o'j'n kaj defend'os ili'n kontraŭ Vi, kvazaŭ Vi est'us li'a mal'amik'o.”
”Halt'u,” ek'kri'is la anĝel'o, ”terur'a est'as vi'a pek'o; sed la Etern'ul'o vi'n ne aŭd'is. Prepar'u vi'n kaj el'ir'u el ĉi tiu urb'o: sav'u almenaŭ la edz'in'o'n kaj la fil'in'o'j'n, kiu'j'n vi hav'as.”
Kaj Lot ek'plor'is: ”Jes, mi dev'as ili'n sav'i, vi prav'as. Mi pet'as, konduk'u mi'n.”
Sed ĉar li mal'rapid'is, tial ili kapt'is li'a'n man'o'n kaj la man'o'n de li'a edz'in'o kaj de li'a'j du fil'in'o'j, pro kompat'o de la Etern'ul'o al li.
(Kiam li est'is el'konduk'at'a, Lot preĝ'is, dir'ant'e:) ”Ĉio, kio'n la viv'o don'is al mi, don'is al mi per vi'a'j man'o'j; far'is mi'a'n karn'o'n el vi'a argil'o kaj met'is en mi'a'n buŝ'o'n vort'o'j'n, kiu'j est'as en la buŝ'o de vi'a'j vir'o'j kaj vir'in'o'j; kaj jen, tial mi kis'is ili'n per ĉiu mi'a vort'o, eĉ se mi ili'n mal'ben'is.”
”Mi vid'as vi'n eĉ kiam mi ferm'as la okul'o'j'n, ĉar pli profund'e vi est'as ol mi'a'j okul'o'j; vi est'as en mi tiel, kiel mi est'is en vi.”
”Mi'a'j man'o'j far'as vi'a'j'n kutim'o'j'n, ne sci'ant'e pri tio; kaj se mi est'us en la dezert'o, mi'a'j pied'o'j ir'os en la direkt'o'n de vi'a'j strat'o'j.”
”Sodom, Sodom, ĉu vi ne est'as la plej bel'a el la urb'o'j?
Kaj se mi nur fenestr'et'o'n vid'us, vual'it'a'n per tol'o stri'it'a, mi ek'kon'os ĝi'n: ĉi tiu est'as fenestr'et'o de Sodom.”
”Mi est'as kiel hund'o, kiu'n oni konduk'as el la dom'o de ĝi'a mastr'o; eĉ se ĝi mal'lev'as la muzel'o'n en polv'o'n, por ne plu vid'i, ĝi ek'kon'as la odor'o'n de la objekt'o'j, kiu'j'n ĝi kon'as.”
”Mi kred'is la Etern'ul'o'n kaj Li'a'n leĝ'o'n; vi'n mi ne kred'is, sed vi est'as; kaj ali'a'j land'o'j est'as kvazaŭ ombr'o, kiu'n mi tra'penetr'as, ne pov'ant'e apog'i mi'n je mur'o aŭ je arb'o; ili est'as kvazaŭ ombr'o.”
”Sed vi est'as, kiel neni'o ali'a est'as: kaj ĉio, kio ekzist'as, ekzist'as nur en kompar'o kun vi. Se mi vid'as vi'n, mi vid'as nur vi'n, kaj se mi vid'as i'o'n ali'a'n, mi vid'as tio'n nur en kompar'ad'o kun vi.”
”Mi kred'is la Etern'ul'o'n, ĉar ŝajn'is al mi, ke li est'is la di'o de Sodom; se ne est'as Sodom, ne est'as la Etern'ul'o.”
”Pord'eg'o'j, pord'eg'o'j de Sodom, kie'n ili mi'n konduk'as kaj en kia'n mal'plen'o'n? Kie'n mi met'u la pied'o'n? Ĉar ne ekzist'as sub mi la ter'o: kaj mi star'as, kvazaŭ mi ne star'us. Ir'u, mi'a'j fil'in'o'j, kaj las'u mi'n; mi ne pov'as plu.”
Kaj ili ir'ig'is li'n kaj met'is li'n ekster la urb'o'n: kaj tie ili parol'is al li, dir'ant'e: ”Sav'u vi'n pro vi'a anim'o, ne rigard'u mal'antaŭ'e'n kaj halt'u neni'e en la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'o: por ke vi ne pere'u.”
La sun'o lev'iĝ'is super la ter'o'n, kiam ili dir'is ĉi tio'n. Tiam la Etern'ul'o pluv'ig'is sur Sodomon kaj Gomoran sulfur'o'n kaj fajr'o'n de la Etern'ul'o el la ĉiel'o.
Tiam Lot re'rigard'is kaj ek'kri'is kaj kur'is re'turn'e al la urb'o.
”Kio'n vi far'as, mal'ben'it'a?” vok'is post li la anĝel'o'j.
”Mi ir'as help'i al la Sodom'an'o'j,” respond'is Lot, kaj en'ir'is la urb'o'n.
[1923]
Mi mir'as pri vi,” kri'is sinjor'in'o Dinah. ”Se ili est'us ord'em'a'j hom'o'j, ili ir'us al la urb'estr'o kaj ne kvazaŭ almoz'pet'ant'e! Kial ne akcept'is ili'n en la dom'o'n la Geŝimonoj? Kial ili'n akcept'u ausgerechnet ni? Ĉu ni est'as io mal'pli bon'a ol la Geŝimonoj? Mi sci'as, la edz'in'o de Ŝim'o'n ne en'las'us en si'a'n dom'o'n tia'j'n neni'hav'ul'o'j'n!
Mi mir'as pri vi, hom'o, ke vi tiel kompromit'as vi'n ne sci'as kun kiu!”
”Ne kri'u,” grumbl'is la mal'jun'a Isaĥar, ”ja ili aŭd'os tio'n!”
”Ili aŭd'u tio'n,” dir'is sinjor'in'o Dinah, alt'ig'ant'e la voĉ'o'n ankoraŭ pli. ”Ne grav'e! Nu, est'us bel'a ord'o, se mi rajt'us eĉ ne pep'i pro iu'j vag'ul'o'j! Ĉu vi kon'as ili'n? Ĉu iu kon'as ili'n? Li dir'as, ŝi est'as mi'a edz'in'o. Oni'dir'e, li'a edz'in'o! Mi sci'as, kiel ĝi est'as praktik'at'a ĉe tia'j vag'ul'o'j! Ĉu vi ne hont'as en'las'i i'o'n simil'a'n en la dom'o'n!”
Isaĥar vol'is kontraŭ'dir'i, ke li en'las'is ili'n nur en la stal'o'n, sed li silent'is; li ŝat'is ja si'a'n trankvil'o'n.
”Kaj ŝi,” daŭr'ig'is sinjor'in'o Dinah indign'e, ”ŝi est'as graved'a, vol'u sci'i. Pro Sinjor'o Krist'o, ankoraŭ tio mank'is al ni! Jesuo Maria, se ni far'iĝ'us tem'o por hom'a'j klaĉ'o'j! Mi pet'as vi'n, kie vi perd'is la kap'o'n?” Sinjor'in'o Dinah spir'kapt'is aer'o'n. ”Mem'kompren'e, al iu jun'ul'in'o vi ne sci'as dir'i ne. Kiam ŝi vi'n tiel dolĉ'e al'okul'is, do vi pov'is ŝir'iĝ'i pro nur'a komplez'o. Al mi vi tio'n ne far'us, Isaĥar! Nur stern'u al vi, hom'et'o'j, tie en la stal'o est'as abund'eg'e da pajl'o — Kvazaŭ en la tut'a Betlehemo est'us sol'e ni, kiu'j hav'as stal'o'n! Kial la Geŝimonoj ne don'is al ili fask'o'n da pajl'o? Ĉar la Ŝimonino ne toler'us tio'n de si'a edz'o, ĉu vi kompren'as? Nur mi est'as tia pied'prem'at'o, ĉar mi al ĉio silent'as —”
La mal'jun'a Isaĥar turn'iĝ'is al la mur'o. Ebl'e ŝi ĉes'os, li opini'is; part'e ŝi prav'as, sed tiom da parol'o'j pro unu Foj'o'j— ”Akcept'i fremd'a'j'n hom'o'j'n en la dom'o'n,” medit'is sinjor'in'o Dinah en just'a koler'o. ”Kiu sci'as, kio ili est'as?
Dum la tut'a nokt'o mi nun pro tim'o ne ferm'as la okul'o'j'n! Sed vi est'as indiferent'a pri tio, ĉu? Por hom'o'j vi ĉio'n, sed por mi neni'o'n! Se almenaŭ unu'foj'e vi respekt'us vi'a'n labor'konsum'it'a'n kaj mal'san'et'a'n edz'in'o'n! Kaj maten'e, ankoraŭ far'i ord'o'n post ili! Se tiu hom'o est'as ĉarpent'ist'o, kial li ie ne labor'as? Kaj kial ĝust'e mi hav'u tiom da ĉagren'o? Ĉu vi aŭd'as, Isaĥar?”
Sed Isaĥar vizaĝ'e al la mur'o mien'is, kvazaŭ li dorm'us.
”Virginjo Maria,” ek'ĝem'is sinjor'in'o Dinah, ”kia'n viv'o'n mi hav'as! La tut'a'n nokt'o'n mi ne pov'os dorm'i pro zorg'o'j — Kaj li dorm'as kiel ŝtip'o! Ili pov'us for'port'i ni'a'n tut'a'n dom'o'n, kaj li dorm'aĉ'as ... Di'o, kia'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n mi hav'as!”
Kaj est'is silent'e, nur la mal'jun'a Isaĥar atent'e artik'ig'is la mal'lum'o'n per si'a ronk'ad'o.
Ĉirkaŭ la nokt'o'mez'o vek'is li'n el la dorm'et'ad'o re'ten'at'a vir'in'a ek'ĝem'o. Hu, sakr'e, li ek'tim'is, jen io apud'e en la stal'o! Ĝi nur ne vek'u Dinah ... Kiom da parol'o'j est'us de'nov'e!
Kaj li kuŝ'is sen'mov'e, kvazaŭ li dorm'us.
Post moment'o est'is aŭd'ebl'a nov'a ĝem'o. Di'o, kompat'u! Di'o, don'u, ke Dinah ne vek'iĝ'u, preĝ'is en angor'o la mal'jun'a Isaĥar, sed jen li jam sent'is, ke Dinah apud li mov'iĝ'as, lev'iĝ'as kaj streĉ'e aŭskult'as. Est'os mal'bon'e, dir'is al si konstern'it'e Isaĥar, sed rest'is bel'e silent'a.
Sinjor'in'o Dinah sen'bru'e lev'iĝ'is, met'is sur si'n lan'ŝal'o'n kaj el'ir'is en la kort'o'n. Ver'simil'e ŝi el'ĵet'os ili'n, dir'is al si sen'pov'e Isaĥar. Mi ne en'miks'iĝ'os, ŝi jam far'u kio'n ajn ŝi vol'as ...
Post strang'e long'a kaj sen'bru'a temp'o re'ven'is sinjor'in'o Dinah, atent'em'e pied'pint'e paŝ'ant'e. Al Isaĥar en la dorm'em'o ŝajn'is, ke krak'et'as kaj krak'as lign'o, sed li decid'iĝ'is, ke li eĉ ne mov'iĝ'os. Ebl'e est'as mal'varm'e al Dinah, li opini'is, kaj ŝi far'as por si fajr'o'n.
Post'e Dinah de'nov'e silent'e ŝtel'el'ir'is. Isaĥar mal'ferm'et'is la okul'o'j'n kaj vid'is super la flagr'ant'a fajr'o kaldron'et'o'n kun akv'o. Por kio ja, li dir'is al si mir'e, sed tuj de'nov'e li ek'dorm'is. Li vek'iĝ'is nur, kiam sinjor'in'o Dinah per strang'a'j, fervor'a'j kaj grav'a'j paŝ'et'o'j kur'is kun la fum'ant'a kaldron'et'o en la kort'o'n.
Kaj ek'mir'is Isaĥar, lev'iĝ'is kaj iom'et'e si'n vest'is. Mi dev'as rigard'i, kio okaz'as, li dir'is energi'e al si, sed en la pord'o li karambol'is kun Dinah.
Mi pet'as vi'n, kial tia kur'ad'o, li vol'is ek'parol'i, sed eĉ ne al tio li ven'is. ”Neni'o por vi'a gap'ad'o ĉi tie,” abrupt'is li'n sinjor'in'o Dinah kaj de'nov'e kur'is en la kort'o'n kun i'a'j ĉifon'et'o'j kaj tol'pec'o'j sur'brak'e. Sur la sojl'o ŝi turn'iĝ'is.
”Ir'u lit'e'n,” ŝi ek'kri'is sever'e, ”kaj ... ne ĝen'u ni'n ĉi tie, ĉu vi aŭd'as?”
La mal'jun'a Isaĥar el'ŝov'iĝ'is en la kort'o'n. Antaŭ la stal'o li vid'is sen'help'e alt'iĝ'i larĝ'o'ŝultr'a'n vir'a'n statur'o'n, kaj li ek'ir'is al ĝi. ”Jes ja,” li murmur'is kviet'ig'e. ”Ŝi el'ig'is vi'n, ĉu? Sci'u, Jozefo, tiu'j vir'in'o'j ...” Kaj por de'turn'i la parol'o'n for de ili'a vir'a sen'pov'o, li rapid'is montr'i: ”Rigard'u, stel'o! Ĉu vi jam vid'is iam tia'n stel'o'n?”
[1930]
Kaj dum ili vojaĝ'is, li en'ir'is en unu vilaĝ'o'n; kaj vir'in'o, nom'at'a Mart'a, akcept'is li'n en si'a'n dom'o'n.
Kaj ŝi hav'is frat'in'o'n, nom'at'a'n Maria, kaj ĉi tiu sid'is apud la pied'o'j de la Sinjor'o, kaj aŭskult'is li'a'n parol'o'n.
Sed Mart'a est'is distr'at'a pro mult'o da serv'ad'o; kaj ŝi al'proksim'iĝ'is kaj dir'is: Sinjor'o, ĉu vi ne zorg'as pri tio, ke mi'a frat'in'o las'is al mi serv'i sol'a? Dir'u do al ŝi, ke ŝi mi'n help'u.
Sed la Sinjor'o respond'is kaj dir'is al ŝi: Mart'a, Mart'a, vi zorg'is kaj klopod'as pri mult'a'j afer'o'j; sed unu afer'o est'as neces'a; kaj Maria elekt'is la bon'a'n part'o'n, kiu ne est'os pren'it'a for de ŝi.”
(Ev. de sankt'a Luk'o, 10, 38-42.) Kaj tiu'n vesper'o'n en'ir'is Mart'a al si'a najbar'in'o Tamar, edz'in'o de Jakobo Grünfeld, kiu kuŝ'is en post'akuŝ'a temp'o; kaj vid'ant'e, ke la fajr'o en la kamen'o esting'iĝ'as, ŝi al'met'is ŝtip'o'j'n kaj ek'sid'is ĉe la fajr'uj'o, por ek'flam'ig'i la fajr'o'n. Kaj kiam ek'flagr'is vigl'a'j flam'o'j, tiu Mart'a rigard'is en la fajr'o'n kaj silent'is.
Kaj dir'is sinjor'in'o Tamar: ”Vi est'as bon'a, Marteta. Vi tiom zorg'as, — mi tut'e ne sci'as, kiel rekompenc'i tio'n al vi.”
Sed Mart'a nek i'o'n dir'is, nek de'turn'is si'a'j'n okul'o'j'n for de la fajr'o.
Tiam sinjor'in'o Tamar demand'is dir'ant'e: ”Ĉu ver'e, Marteta, ke hodiaŭ est'is ĉe vi Rabbi el Nazaret?”
Kaj Mart'a respond'is: ”Est'is.”
Kaj sinjor'in'o Tamar inter'plekt'is la man'o'j'n kaj dir'is: ”Cert'e vi ĝoj'is, fraŭl'in'o Mart'a; mi sci'as, al ni Li ne ir'us, sed vi merit'as tio'n, vi est'as tiel bon'a mastr'in'o —”
Tiam Mart'a klin'iĝ'is al la fajr'o, impet'e ord'ig'is la ŝtip'o'j'n kaj dir'is: ”Mi dir'os al vi, sinjor'in'o Tamar, prefer'e mi ne vid'us mi'n mem. Eĉ ide'et'o ne ven'is al mi, ke nun antaŭ la fest'o'j — Bon'e, mi pens'as, mi lav'os la tol'aĵ'o'n unu'e — Vi sci'as, ni'a Maria, kiom da lav'ot'aĵ'o ŝi far'as. Do la ne'lav'it'a'n tol'aĵ'o'n mi ĵet'as sur la amas'o'n, kaj subit'e ”Bon'a'n tag'o'n, knab'in'o'j”, kaj Li star'as sur la sojl'o! Mi komenc'as vok'i ”Maria, Maria, ven'u ĉi tie'n”, sci'u, por ke ŝi help'u al mi rapid'e for'ig'i tiu'n amas'o'n da ĉemiz'o'j. — Maria al'flug'as, taŭz'it'a, kaj kiam ŝi Li'n vid'as, komenc'as kri'i kiel sen'ig'it'a de la prudent'o: ”Majstr'o, Majstr'o, vi ven'is al ni?” kaj bum, jam ŝi est'as antaŭ Li sur'genu'e, plor'singult'as, la man'o'j'n al Li kis'as, — sinjor'in'o Tamar, mi tiel hont'is pro ŝi, kio'n nur la Majstr'o dev'is pens'i, tia frenez'et'a histeri'ul'in'o, kaj nun la mal'pur'a'j ĉifon'o'j ĉie, mi apenaŭ el'vort'is: ”Majstr'o, sid'iĝ'u,” kaj kolekt'as la lav'ot'aĵ'o'n; kaj Maria Li'n tir'as je la man'o kaj singult'as: ”Majstr'o, parol'u, dir'u al ni i'o'n, Rabboni —” Konsider'u, sinjor'in'o Tamar, ŝi dir'as al Li Rabboni! Kaj ĉie nur'a mal'ord'o, vi sci'as, kiel se oni lav'as, eĉ bala'it'e ne est'is. Kio'n Li nur dev'is pens'i pri ni!”
”Nu, sci'u, Marteta,” konsol'is ŝi'n sinjor'in'o Grünfeld, ”iom da tiu mal'ord'o vir'o'j preskaŭ ne atent'as. Mi kon'as ili'n.”
”Eĉ se jes,” deklar'is Mart'a kun mal'mol'e fulm'ant'a'j okul'o'j. ”Ord'o dev'as est'i. Rigard'u, sinjor'in'o Grünfeld, kiam la Majstr'o tag'manĝ'is ĉe tiu dogan'ist'o, do Maria sci'is lav'i Li'a'j'n pied'o'j'n per larm'o'j kaj viŝ'i ili'n per si'a'j har'o'j. Mi dir'os al vi, sinjor'in'o Tamar, i'o'n simil'a'n mi eĉ ne kuraĝ'us, sed almenaŭ pur'a'n plank'o'n mi vol'us don'i sub Li'a'j'n pied'o'j'n. Jes, tio'n jes. Kaj met'i antaŭ Li'n tiu'n bel'a'n tapiŝ'et'o'n, ĉu vi sci'as, tiu'n el Damasko. Kaj ne mal'pur'a'n lav'ot'aĵ'o'n. Viŝ'i Li'a'j'n pied'o'j'n per larm'o'j kaj har'o'j, tio'n Maria sci'as; sed almenaŭ komb'i si'n, kiam Li ven'as, tio'n ne; kaj viŝ'i antaŭ Li la plank'o'n, tio'n ankaŭ ne. Nur sid'aĉ'i antaŭ Li kaj far'i tiel'a'j'n okul'o'j'n, kaj nun rakont'u, Rabboni!”
”Kaj ĉu Li rakont'is?” demand'is avid'e sinjor'in'o Tamar.
”Rakont'is,” dir'is Mart'a mal'rapid'e. ”Li rid'et'is kaj parol'is al Maria. Vi sci'as, mi unu'e zorg'is for'ig'i la lav'ot'aĵ'o'n, kaj post'e don'i al Li iom da kapr'in'a lakt'o kaj pec'o'n da pan'o. — Li aspekt'is ir'lac'a kaj el'ĉerp'it'a; mi jam hav'is sur la lang'o, Majstr'o, mi al'port'os al Vi kusen'o'j'n, ripoz'u moment'o'n, dorm'et'u iom, ni est'os silent'a'j kiel anim'et'o'j, ni eĉ ne spir'os, — sed vi sci'as, sinjor'in'o Grünfeld, mi ne vol'is inter'romp'i Li'a'n parol'o'n. Kaj tiel mi nur pied'pint'e ir'ad'is, por ke Maria kompren'u, ke ni dev'as silent'i, sed van'e! ”Rakont'u ankoraŭ, Majstr'o, mi pet'as, ankoraŭ i'o'n,” kaj Li, bon'ul'o, rid'et'is kaj parol'is —”
”Aĥ mi vol'us aŭd'i, kio'n Li dir'is,” ek'ĝem'is sinjor'in'o Tamar.
”Ankaŭ mi, sinjor'in'o Tamar,” Mart'a lakon'is. ”Sed iu dev'is por Li mal'varm'ig'i la lakt'o'n, por ke ĝi est'u freŝ'a.
Kaj iu ankaŭ dev'is hav'ig'i iom da miel'o por la pan'o. Kaj post'e por moment'o ir'i al la Efraimoj — al Efraimino mi promes'is, ke iam-tiam mi rigard'os ŝi'a'j'n infan'o'j'n, se ŝi dev'as ir'i en foir'o'n, — vi sci'as, sinjor'in'o Grünfeld, tia mal'jun'a fraŭl'in'o, kiel mi, ankaŭ iam far'iĝ'as por io bon'a.
Se ni'a frat'o Lazaro almenaŭ est'us hejm'e! Sed kiam Lazaro maten'e vid'is, ke ni est'as lav'ont'a'j, li dir'as: ”Knab'in'o'j, neni'o por mi, mi mal'aper'os; sed vi, Mart'a, atent'u, se preter'e ir'us tiu spic'ist'o el Libano, aĉet'u por mi brust'te'o'n,” sci'u, ni'a Lazaro est'as iel mal'san'a je brust'o, sinjor'in'o Tamar, tro li mal'gras'iĝ'as. Kaj tial mi sen'ĉes'e pens'is, ke Lazaro re'ven'u, dum la Majstr'o est'as ĉi tie, — mi kred'as, sinjor'in'o Grünfeld, ke Li re'san'ig'us ni'a'n Lazaron; kiam mi aŭd'is ies paŝ'o'j'n, jam mi kur'eg'is antaŭ la dom'o'n kaj al ĉiu vok'is: ”Sinjor'o Aŝer, sinjor'o Lev'i, sinjor'o Iŝaĥar, se vi renkont'us la frat'o'n Lazaron, li tuj, sed tuj ven'u hejm'e'n!” Kaj ĉe tio mi dev'is el'rigard'i la spic'ist'o'n — mi ne sci'is, kio'n pli fru'e.”
”Tio'n mi kon'as,” dir'is sinjor'in'o Grünfeld. ”La famili'o ig'as mult'e zorg'i.”
”Ba, zorg'o'j,” parol'is Mart'a. ”Sed jen, sinjor'in'o Grünfeld, mi ankaŭ vol'us aŭskult'i la vort'o'n de Di'o. Mi est'as nur mal'saĝ'a vir'in'o, tia serv'ist'in'o mi est'as, mi dir'as al mi, iu dev'as tio'n far'i, iu dev'as kuir'i kaj lav'i kaj ripar'i vest'o'j'n kaj bala'i, kaj se ni'a Maria ne em'as tio'n — Ŝi ne plu est'as tiel bel'a, kiel ŝi est'is iam, sinjor'in'o Tamar; sed ŝi est'is tia bel'ul'in'o, ke — ke mi simpl'e dev'is al ŝi serv'i, ĉu vi sci'as? Kaj dum'e ĉiu pens'as, ke mi est'as mal'bon'a, sinjor'in'o Grünfeld, vi tio'n sci'as, mal'bon'a kaj mal'feliĉ'a vir'in'o pov'as neni'o'n bon'e kuir'i, kaj mi ne est'as mal'bon'a kuir'ist'in'o. Se Maria est'as bel'a, Mart'a bon'e kuir'u, nu ĉu mi ne prav'as? Sed sinjor'in'o Tamar, tio'n ebl'e vi ankaŭ sci'as: iam oni por moment'o, nur por moment'et'o met'as la man'o'j'n en la sin'o'n, kaj post'e ven'as al oni tia'j strang'a'j pens'o'j: ke ebl'e iu al vi i'o'n dir'os aŭ vi'n iel'e rigard'os...
kvazaŭ li est'us al vi dir'ant'a: Fil'in'et'o, vi'a'n am'o'n vi prepar'as al ni; vi'n mem tut'a'n vi don'as al ni, per vi'a korp'o vi bala'as kaj konserv'as ĉiu'n pur'o'n per la pur'ec'o de vi'a anim'o: ni en'ir'as vi'a'n dom'o'n, kvazaŭ tio vi mem est'us.
Mart'a, ankaŭ vi per vi'a manier'o mult'e am'is —”
”Ba, est'as tiel,” dir'is sinjor'in'o Grünfeld. ”Kaj se vi hav'us ses infan'o'j'n, Marteta, kiel mi, tiam vi tio'n des pli bon'e vid'us.”
Tiam dir'is Mart'a: ”Sinjor'in'o Grünfeld, kiam tiel subit'e ven'is Li, la Majstr'o Nazareta, mi preskaŭ konstern'iĝ'is: ebl'e — ebl'e Li ven'as por dir'i tio'n bel'a'n, kio'n mi tiom da jar'o'j kvazaŭ atend'is — kaj ĝust'e en tia'n mal'ord'o'n! Mi hav'is la kor'o'n ĝis en mi'a gorĝ'o, parol'i mi ne pov'is — Mi dir'is al mi: tio pas'os, mi est'as mal'saĝ'a vir'in'o, dum'e mi tremp'os la lav'ot'aĵ'o'n kaj por moment'o ven'os al la Efraimanoj kaj ven'ig'os ni'a'n Lazaron kaj for'pel'os el la kort'o la kok'in'o'j'n, por ke ili ne ĝen'u Li'n — Kaj post'e, kiam ĉio est'is en ord'o, ven'is al mi tia bel'a cert'ec'o: ke nun mi est'as prepar'it'a por aŭd'i la vort'o'j'n de Di'o. Do mi silent'e, silent'eg'e en'ir'is la ĉambr'o'n, kie Li sid'is kaj parol'is.
Maria sid'is ĉe Li'a'j pied'o'j, la okul'o'j'n ŝi ne mal'lev'is de li —” Mart'a sek'e ek'rid'is. ”Mi nur ek'hav'is ide'o'n, kiel mi aspekt'us, se mi Li'n tiel okul'eg'us! Kaj jen Li, sinjor'in'o Grünfeld, tiel mild'e kaj seren'e mi'n al'rigard'is, kvazaŭ Li vol'us i'o'n dir'i. Kaj subit'e mi vid'as — Di'o, kiel mal'gras'a Li est'as! vi sci'as, neni'e Li i'o'n kvalit'a'n manĝ'as, Li preskaŭ eĉ ne tuŝ'is la pan'o'n kaj miel'o'n — Kaj jen mi ek'pens'is: kolomb'id'o'j'n! Mi far'os al Li kolomb'id'o'j'n! Mi ir'ig'os Marian, ke ŝi al'port'u ili'n el la foir'o, kaj dum'e Li moment'o'n ripoz'os — ’Manj'o,’ mi dir'as, ’ir'u por moment'o en kuir'ej'o'n.’ Sed Maria neni'o'n, kvazaŭ ŝi est'us blind'a kaj surd'a.”
”Ŝi nur ne vol'is las'i la gast'o'n en sol'ec'o,” dir'is kviet'ig'e sinjor'in'o Tamar.
”Se ŝi prefer'e atent'us,” dir'is sen'kompat'e Mart'a, ”ke Li hav'u i'o'n por manĝ'i; por tio est'as ni vir'in'o'j, nu ne? Kaj kiam mi vid'is, ke Maria neni'o'n far'as, nur rigard'as kvazaŭ en ekstaz'o, — do — sinjor'in'o Tamar, mi eĉ ne sci'as, kiel ĝi okaz'is, sed mi dev'is tio'n dir'i. ”Sinjor'o,” mi dir'as, ”al vi est'as indiferent'e, ke mi'a frat'in'o las'as mi'n serv'i sol'a! Dir'u al ŝi, ke ŝi help'u al mi en la kuir'ej'o!” Do iel ĝi el'glit'is el mi —”
”Nu, kaj ĉu Li dir'is al ŝi?” demand'is sinjor'in'o Grünfeld.
Tiam ek'flu'is larm'o'j el blu'a'j okul'o'j de Mart'a. ”Mart'a, Mart'a, zorg'em'a vi est'as kaj zorg'as pri mult'a'j afer'o'j: sed unu est'as neces'a, Maria elekt'is la pli bon'a'n part'o'n, kaj tiu'n neni'u pren'os for de ŝi. — Iel simil'e, sinjor'in'o Tamar, Li tio'n dir'is.”
Moment'o'n est'is silent'e. ”Kaj jam ĉio, kio'n Li dir'is?”
demand'is sinjor'in'o Tamar.
”Ĉio, laŭ mi'a sci'o,” dir'is Mart'a, for'viŝ'ant'e mal'mild'e la larm'o'j'n.
”Post'e mi ir'is aĉet'i la kolomb'id'o'j'n — ŝtel'ist'o'j est'as en la foir'o, sinjor'in'o Grünfeld — kaj mi rost'is ili'n, kaj por vi mi pret'ig'is la sup'o'n el la kolomb'a'j trip'o'j —”
”Mi sci'as,” dir'is sinjor'in'o Grünfeld. ”Vi est'as tre bon'a, Marteta.”
”Mi ne est'as,” krud'is Mart'a. ”Vi dev'as sci'i, est'is unu'a'foj'e, ke mi rost'is la kolomb'id'o'j'n ne sufiĉ'e. Ili est'is mal'mol'a'j: sed mi — ĉio fal'ad'is el mi'a'j man'o'j. Kaj mi tiel eg'e kred'as Li'n, sinjor'in'o Tamar!”
”Ankaŭ mi,” dir'is pi'e sinjor'in'o Tamar. ”Kaj kio'n ali'a'n Li dir'is, Marteta? Kio'n Li dir'is al Maria? Kio'n Li instru'is?”
”Mi ne sci'as,” dir'is Mart'a. ”Mi demand'is Marian, sed vi sci'as, kiel fola ŝi est'as — ”Mi ne plu sci'as,” ŝi dir'is, ”je mi'a anim'o, jam mi ne pov'as honest'e dir'i al vi eĉ unu vort'o'n, sed est'is tiel mir'ig'e bel'e, Mart'a, kaj mi est'as tiel tre'eg'e feliĉ'a.”
”Tio ankaŭ hav'as si'a'n valor'o'n,” agnosk'is sinjor'in'o Tamar.
Kaj Mart'a bru'e mung'is la larm'o'j'n kaj dir'is: ”Do montr'u, sinjor'in'o Grünfeld, mi re'vind'os al vi tiu'n beb'aĉ'o'n.”
[1932]
Ankaŭ en Betanion ven'is la fam'o pri tio, ke la Galile'an'o est'is kapt'it'a kaj for'konduk'it'a en mal'liber'ej'o'n.
Kiam Mart'a aŭd'is tio'n, ŝi inter'plekt'is la man'o'j'n kaj el ŝi'a'j okul'o'j ek'flu'is larm'o'j. ”Vid'u,” ŝi dir'is, ”mi tio'n dir'ad'is. Kial Li ir'is Jerusalemon, kial Li ne rest'is ĉi tie? Ĉi tie neni'u sci'us pri Li — Li pov'us ĉi tie trankvil'e ĉarpent'ist'i — Li establ'us labor'ej'o'n ĉe ni en la kort'o —”
Lazaro est'is pal'a kaj li'a'j okul'o'j ekscit'e flam'is. ”Kia'j mal'saĝ'a'j parol'o'j, Mart'a,” li dir'is. ”Li dev'is ir'i en Jerusalemon. Li dev'is kontraŭ'star'i tiu'j'n ... tiu'j'n farise'o'j'n kaj leĝ'ist'o'j'n, li dev'is dir'i rekt'e en la okul'o'j'n, kio'n kaj kiel. — Tio'n vi, vir'in'o'j, ne kompren'as.”
”Mi tio'n kompren'as,” dir'is Maria mal'laŭt'e kaj rav'it'e.
”Kaj mi dir'as al vi, mi sci'as, kio okaz'os. Okaz'os mirakl'o. Li mov'os fingr'o'n kaj la mur'o'j de la mal'liber'ej'o mal'ferm'iĝ'os — kaj ĉiu Li'n ek'kon'os, genu'fal'os antaŭ Li kaj vok'os ,mirakl'o’ —”
”Long'e vi atend'os,” dir'is Mart'a deprim'it'e. ”Li neniam sci'is zorg'i pri si. Neni'o'n por si Li far'os, per neni'o Li help'os al si, sol'e —” ŝi al'don'is kun larĝ'ig'it'a'j okul'o'j, ”sol'e, se ali'a'j help'us al Li. Ebl'e Li atend'as, ke oni ven'os al Li help'i — vi ĉiu'j, Li'n aŭd'int'a'j — ĉiu'j, al kiu'j Li help'is — ke ili zon'os si'n kaj al'kur'os —”
”Jen mi'a pens'o,” deklar'is Lazaro. ”Nur ne tim'u, knab'in'o'j, kun Li est'as la tut'a Jud'uj'o. Est'us bel'a afer'o, se — tio'n mi vol'us vid'i — Mart'a, prepar'u la aĵ'o'j'n por vojaĝ'o.
Ek al Jerusalemo.”
Maria lev'iĝ'is. ”Ankaŭ mi ir'as. Por vid'i, kiel mal'ferm'iĝ'os la mur'o'j de la mal'liber'ej'o, kaj Li aper'os en ĉiel'a bril'o — Mart'a, ĝi est'os fenomen'a.”
Mart'a vol'is i'o'n dir'i, sed glut'is ĝi'n. ”Ir'u nur, infan'o'j,”
ŝi dir'is. ”Iu dev'as ĉi tie gard'i — manĝ'ig'i la kort'bird'ar'o'n kaj kapr'in'o'j'n — Mi tuj prepar'os al vi la vest'o'j'n kaj flan'o'j'n. Tiel mi ĝoj'as, ke vi est'os tie.”
Kiam ŝi re'ven'is ruĝ'et'a pro la forn'o'ard'o, Lazaro est'is pal'eg'a kaj mal'trankvil'a.
”Ne est'as bon'e al mi, Marteta,” li murmur'is. ”Kiel est'as ekster'e?”
”Bel'e varm'e,” dir'is Mart'a. ”La ir'ad'o est'os agrabl'a.”
”Varm'e, varm'e,” opon'is Lazaro. ”Sed supr'e en Jerusalemo ĉiam blov'as mal'varm'a vent'o.”
”Mi prepar'is por vi varm'a'n mantel'o'n,” dir'is Mart'a.
”Varm'a'n mantel'o'n,” grumbl'is Lazaro mal'kontent'e.
”Oni ŝvit'as en ĝi, post'e ĉirkaŭ'blov'as mal'varm'o, kaj jen!
Tuŝ'u mi'n, ĉu mi ne hav'as jam nun febr'o'n? Vi sci'as, mi ne ŝat'us dum'ir'e ek'mal'san'i — oni ne pov'as fid'i je Maria — Kiel mi pov'us help'i al Li, se mi ekzempl'e mal'san'iĝ'us?”
”Vi ne hav'as febr'o'n,” kviet'ig'is li'n Mart'a kaj pens'is: Mi'a Di'o, tiu Lazaro est'as tiel strang'a de tiu temp'o — de tiu temp'o, kiam li est'is re'viv'ig'it'a.
”Tiam mi'n kapt'is ankaŭ mal'bon'a vent'o, kiam — kiam mi tiel ek'mal'san'is,” dir'is Lazaro zorg'em'e; li ne ŝat'is ja menci'i si'a'n iam'a'n mort'o'n. ”Vi sci'as, Marieta, de tiu temp'o mi iel ne est'as en mi'a haŭt'o. Neni'o por mi, tiu vojaĝ'o kaj la ekscit'ad'o. — Sed mem'kompren'e, mi ir'os, tuj kiam nur pas'os la febr'o.”
”Mi sci'as, ke vi ir'os,” dir'is Mart'a kun pez'a kor'o. ”iu dev'as kur'i al Li por help'i; vi sci'as, vi'n Li — san'ig'is,” ŝi dir'is hezit'e, ĉar ankaŭ al ŝi ŝajn'is iel ne'takt'e parol'i pri re'viv'ig'o el mort'o. ”Rigard'u, Lazaro, post kiam vi liber'ig'os Li'n, vi pov'os Li'n almenaŭ pet'i, ke Li help'u al vi, se ebl'e vi ne fart'us bon'e —”
”Vi prav'as,” el'spir'is Lazaro. ”Sed kio, se mi tie'n ne al'ven'us? Kio, se ni jam ven'us mal'fru'e? Vi dev'as konsider'i ĉiu'j'n eventual'o'j'n. Kaj kio, se en Jerusalemo oni iel inter'bat'iĝ'os? Knab'in'o, vi ne kon'as romiajn soldat'o'j'n.
Aĥ Di'o, se mi est'us san'a.”
”Vi ja est'as san'a, Lazaro,” el'ig'is el si Mart'a. ”Vi dev'as est'i san'a, se Li vi'n san'ig'is.”
”San'a,” dir'is Lazaro amar'e. ”Tio'n ja mi mem sci'as, ĉu mi est'as san'a aŭ ne. Mi dir'as al vi nur, ke de tiu temp'o eĉ ne por moment'o est'is al mi bon'e — Ne, ke mi ne est'us eg'e dank'a al Li pro tio, ke Li mi'n ... re'star'ig'is; tio'n pri mi, Mart'a, ne pens'u; sed kiu tio'n iam ek'kon'is, kiel mi, tiu — tiu —” Lazaro ek'trem'is kaj kovr'is si'a'n vizaĝ'o'n. ”Mi pet'as vi'n, Mart'a, nun las'u mi'n; mi re'konsci'iĝ'os — mi nur moment'o'n — cert'e ĝi pas'os —”
Mart'a silent'e ek'sid'is sur la kort'o; ŝi rigard'is antaŭ si'n per sek'a'j, fiks'a'j okul'o'j, man'o'j'n inter'plekt'e, sed ŝi ne preĝ'is. Nigr'a'j kok'in'o'j halt'is, por ŝi'n rigard'i per unu okul'o; kiam kontraŭ atend'o ŝi ne ĵet'is al ili grajn'o'j'n, ili ir'is dorm'et'i en la tag'mez'a ombr'o.
Tiam Lazaro kaŝ'ir'is el la koridor'o, mort'e pal'a, kaj dent'klak'is. ”Mi — mi nun ne pov'as, Mart'a,” li balbut'is, ”tiel ŝat'e mi ir'us — ebl'e nur morgaŭ —”
La gorĝ'o de Mart'a kun'tir'iĝ'is. ”Ir'u, ir'u kuŝ'iĝ'i, Lazaro,”
ŝi pen'e el'vort'is. ”Vi — vi ne pov'as ir'i!”
”Mi ir'us,” dent'klak'is Lazaro, ”sed se vi pens'as, Marteta — Ebl'e morgaŭ — Sed vi ne las'os mi'n hejm'e sol'a, ĉu? Kio'n mi far'us ĉi tie sen vi!”
Mart'a lev'iĝ'is. ”Nur ir'u dorm'i,” ŝi dir'is per si'a kutim'a krud'a voĉ'o. ”Mi rest'os ĉe vi.”
Tiu'moment'e en'ir'is la kort'o'n Maria, vojaĝ'pret'a. ”Do, Lazaro, ĉu ni ir'os?”
”Lazaro ne pov'as ir'i,” respond'is Mart'a sek'e. ”Ne est'as bon'e al li.”
”Do mi ir'as sol'a,” el'spir'is Maria. ”Vid'i la mirakl'o'n.” El la okul'o'j de Lazaro mal'rapid'e flu'is larm'o'j. ”Mi tiel ŝat'us kun'ir'i, Marteta, se mi nur tiom ne tim'us ... ankoraŭ unu'foj'e mort'i!”
[1932]
Kio'n mi hav'as kontraŭ li? Mi tio'n dir'os al vi rekt'e, najbar'o: ne ke mi hav'us i'o'n kontraŭ li'a instru'o. Tut'e ne. Foj'e mi aŭskult'is li'a'n predik'o'n, kaj mi dir'as al vi, preskaŭ mi ankaŭ iĝ'us li'a disĉipl'o. Tiam mi re'ven'is hejm'e'n kaj dir'is al mi'a kuz'o sel'ist'o, vi, tio'n vi dev'us aŭd'i; mi dir'as al vi, li est'as si'a'spec'a profet'o. Eg'e bel'e li parol'as, ver'ver'e; preskaŭ mol'iĝ'as en la hom'o la kor'o; mi hav'is tiam larm'o'plen'a'j'n okul'o'j'n, plej volont'e mi ferm'us mi'a'n butik'o'n kaj sekv'us li'n, por perd'i li'n neniam for de la okul'o'j. Ĉio'n dis'don'u, kio'n vi hav'as, li dir'is, kaj sekv'u mi'n. Am'u vi'a'n proksim'ul'o'n, help'u al la mal'riĉ'ul'o'j kaj pardon'u al tiu'j, kiu'j mal'just'e trakt'as vi'n, kaj tia'j'n afer'o'j'n. Mi est'as ordinar'a bak'ist'o, sed kiam mi aŭskult'is li'n, est'is en mi tia strang'a ĝoj'o kaj dolor'o, mi ne sci'as, kiel dir'i tio'n: ia pez'o, ke mi genu'us ter'e'n kaj plor'us, kaj ĉe tio mi sent'is mi'n tiel bel'e kaj facil'e, kvazaŭ ĉio fal'us de sur mi, sci'u, ĉia zorg'o kaj koler'o. Do mi tiam dir'is al mi'a kuz'o, vi mal'saĝ'ul'o, vi dev'us hont'i; vi parol'as nur pri avid'aĵ'o'j, kio'n kiu ŝuld'as al vi, ke vi dev'as pag'i dek'on'o'j'n kaj al'pag'o'j'n kaj interez'o'j'n; se vi prefer'e dis'don'us al la mal'riĉ'a'j ĉio'n, kio'n vi hav'as, for'las'us la edz'in'o'n kaj infan'o'j'n kaj sekv'us li'n — Kaj tio'n, ke li kurac'as mal'san'ul'o'j'n kaj demon-obsed'it'o'j'n, ankaŭ tio'n mi ne riproĉ'us al li. Ver'e, ĝi est'as strang'a kaj ne'natur'a potenc'o; sed tio'n ja tamen ĉiu vid'as, ke ni'a'j kirurg'o'j est'as fuŝ'ul'o'j kaj la romiaj ne est'as pli bon'a'j; mon'o'n ili sci'as pren'i, sed kiam vi vok'as ili'n al agoni'ant'o, do ili nur ŝultr'o'lev'as kaj dir'as, ke vi dev'is vok'i ili'n pli fru'e. Pli fru'e! Mi'a mort'int'a edz'in'o mal'san'is du jar'o'j'n pro hemoragi'o; mi konduk'ad'is ŝi'n al doktor'o'j, vi eĉ ne hav'as ide'o'n, kiom da mon'o ĝi kost'is, kaj neni'u help'is ŝi'n. Se li jam est'us tiam tra'ir'ant'a urb'o'j'n, mi est'us genu'fal'int'a antaŭ li kaj dir'us: Sinjor'o, re'san'ig'u la edz'in'o'n! Kaj ŝi tuŝ'us li'a'n vest'o'n kaj re'san'iĝ'us. Tiom ŝi, la povr'ul'in'o sufer'is, ke tio eĉ ne est'as el'dir'ebl'a. — Do mi laŭd'us tio'n al li, ke li re'san'ig'as mal'san'ul'o'j'n. Mem'kompren'e, la fuŝ'kirurg'o'j protest'as kontraŭ tio, kaj iu'j dir'as, ke ĝi est'as mistifik'o kaj fuŝ'ad'o, kaj vol'us tio'n mal'permes'i al li kaj tiel simil'e; ekzist'as ja divers'a'j interes'o'j. Kiu vol'as help'i al la hom'o'j kaj sav'i la mond'o'n, ĉiam kolizi'as kun ies interes'o; ne al ĉiu li pov'as plaĉ'i, io ali'a ne ebl'as.
Mi dir'as, re'san'ig'ad'i li pov'as kaj ebl'e ankaŭ mort'int'o'j'n li re'viv'ig'ad'u; sed tio'n kun la kvin pan'o'j, tio'n li ne dev'is far'i. Kiel bak'ist'o mi dir'as al vi, ke ĝi est'is grand'a mal'just'aĵ'o kontraŭ la bak'ist'o'j.
Vi ne aŭd'is tiu'n afer'o'n pri la kvin pan'o'j? Mi mir'as; ĉiu'j bak'ist'o'j est'as tut'e konstern'it'a'j pro la okaz'o. Do, laŭ'dir'e ven'is al li grand'a amas'o en lok'o'n dezert'a'n, kaj li re'san'ig'ad'is mal'san'ul'o'j'n. Kaj kiam vesper'iĝ'is, al'paŝ'is al li li'a'j disĉipl'o'j, dir'ant'e: ”Dezert'a est'as ĉi tiu lok'o, kaj la temp'o mal'fru'a. For'send'u la amas'o'j'n, por ke ili ir'ant'e en urb'et'o'j'n, aĉet'u al si manĝ'aĵ'o'j'n.” Kaj li dir'is al ili: ”Ne est'as bezon'at'e, ke ili for'ir'u, vi don'u manĝ'o'n al ili.”
Kaj ili dir'is al li: ”Ni ne hav'as ĉi tie pli ol kvin pan'o'j'n kaj du fiŝ'o'j'n.” Kaj li dir'is al ili: ”Al'port'u ili'n al mi ĉi tie'n.” Kaj ordon'int'e al la hom-amas'o sid'iĝ'i sur la herb'o kaj pren'int'e la kvin pan'o'j'n kaj du fiŝ'o'j'n, li ek'rigard'is al la ĉiel'o, ben'is, kaj divid'ant'e, don'is al la disĉipl'o'j la pan'o'j'n kaj la disĉipl'o'j al la hom-amas'o'j. Kaj ĉiu'j manĝ'is kaj est'is sat'ig'it'a'j. Kaj oni plen'ig'is per la rest'int'a'j pan'er'o'j dek du plen'a'j'n korb'o'j'n. Da tiu'j, kiu'j manĝ'is, est'is proksim'um'e kvin mil vir'o'j krom vir'in'o'j kaj infan'o'j. Konsent'u, najbar'o, ke tio'n toler'i pov'as neni'u bak'ist'o; kiel oni pov'us, nu?
Se dev'us iĝ'i kutim'o, ke kiu ajn per kvin pan'o'j kaj du fiŝ'et'o'j sat'ig'us kvin mil hom'o'j'n, post'e la bak'ist'o'j dev'us ir'i si'n paŝt'i, ĉu mi ne prav'as? Kio koncern'as la fiŝ'et'o'j'n, est'u tiel, ili kresk'as en la akv'o per si mem kaj pov'as ili'n kapt'i kiu ajn. Sed bak'ist'o dev'as kar'e aĉet'i farun'o'n kaj lign'o'n, dev'as hav'i help'ant'o'n kaj pag'i al li salajr'o'n; li dev'as hav'i butik'o'n, dev'as pag'i impost'o'j'n kaj ĉio'n ebl'a'n, ĝis fin'e li ĝoj'as, se rest'is al li unu groŝ'o en la poŝ'o, por ke li ne bezon'u almoz'i. Kaj li, li nur la ĉiel'o'n al'rigard'as kaj hav'as sufiĉ'e da pan'o por kvin mil aŭ kiom da hom'o'j; farun'o kost'as al li neniom, li ne bezon'as al'vetur'ig'i al si di'o'sci'as de kie lign'o'n, neni'a'j el'spez'o'j, neni'a labor'o — mem'kompren'e, tial la pan'o'j'n li pov'as don'ad'i al la hom'o'j sen'pag'e, ĉu ne? Kaj li ne atent'as, ke per tio la ĉirkaŭ'a'j'n bak'ist'o'j'n li sen'ig'as pri honest'e merit'it'a profit'o!
Mi dir'as al vi, ne'lojal'a konkurenc'o ĝi est'as, kaj oni dev'us fin'ig'i tio'n al li. Li pag'u impost'o'j'n kiel ni, se li vol'as bak'ist'ad'i! Jam nun riproĉ'as ni'n la hom'o'j kaj dir'as, kiel ebl'e, tia'n ne'krist'an'a'n mon'o'n vi vol'as por ĉi tiu mizer'a pan'bul'o? Sen'pag'e vi dev'us ĝi'n don'ad'i, kiel li, kaj kia pan'o, oni'dir'e, ĝi est'is: blank'a, krak'ant'a kaj bon'odor'a, ke oni em'us per ĝi mort'sat'iĝ'i. — Ni jam dev'is mal'alt'ig'i la prez'o'n de bak'aĵ'o; je mi'a honor'o, ni don'as ĝi'n sub la produkt'a prez'o, nur por ne dev'i ferm'i la butik'o'j'n; sed kie'n tio konduk'os, super tio turn'iĝ'as al ni bak'ist'o'j la kap'o. Oni'dir'e en ali'a lok'o li sat'ig'is kvar mil vir'o'j'n krom vir'in'o'j kaj infan'o'j per sep pan'o'j kaj kelk'a'j fiŝ'et'o'j; sed tie ili kolekt'is nur kvar korb'o'j'n da pan'er'o'j; ver'simil'e tiu entrepren'o ankaŭ al li jam ne tiel bon'e prosper'as, sed ni'n bak'ist'o'j'n li nepr'e pere'ig'os. Kaj ĉi tie mi dir'as al vi, ke li tio'n far'as nur pro mal'amik'ec'o al ni bak'ist'o'j. La fiŝ'komerc'ist'o'j ja ankaŭ kri'as, sed tiu'j ja ne sci'as, kiom postul'i por si'a'j fiŝ'o'j; ĝi jam de'long'e ne est'as tiel honest'a meti'o kiel la bak'ist'a.
Rigard'u, najbar'o: mi jam est'as mal'jun'a hom'o kaj mi est'as sol'a en la mond'o; mi hav'as nek edz'in'o'n, nek infan'o'j'n, kio'n do mi bezon'as. Antaŭ ne'long'e mi jam dir'is al mi'a help'ant'o, ke li mem lig'u al si'a kol'o mi'a'n bak'ej'o'n.
Ne tem'as pri mi'a profit'o; per mi'a anim'o, plej volont'e mi ver'e dis'don'us mi'a'n et'a'n hav'aĵ'o'n kaj sekv'us li'n kaj real'ig'ad'us am'o'n al la proksim'ul'o kaj ĉio'n, kio'n li predik'as.
Sed vid'ant'e, kiel li star'iĝ'is kontraŭ ni bak'ist'o'j, mi dir'as al mi: Nepr'e ne! Mi kiel bak'ist'o vid'as, ke ĉi tio est'as neni'a mond'sav'o, sed komplet'a katastrof'o por ni'a meti'o.
Mi bedaŭr'as, sed tio'n mi ne donac'os al li. Ne ebl'e.
Mem'kompren'e, ni prezent'is plend'o'n kontraŭ li al An'as kaj ankaŭ al la provinc'estr'o, nom'e pro romp'o de la meti'a regul'ar'o kaj pro ribel'ig'ad'o: sed vi sci'as, kiel ĉe la ofic'o'j ĉio est'as long'e prokrast'at'a. Vi kon'as mi'n, najbar'o: mi est'as moder'a hom'o kaj serĉ'as mal'pac'o'n kun neni'u; sed se li ven'os en Jerusalemon, mi star'iĝ'os sur'strat'e kaj vok'os: Kruc'um'u li'n! Kruc'um'u li'n!
[1937]
Vi demand'as, Ben'ĥan'a'n, ĉu li kulp'as. Jen la afer'o: mi ne kondamn'is li'n al mort'o, mi nur send'is li'n al Kajafas. Kajafas dir'u al vi, kia'n kulp'o'n li trov'is ĉe li, mi'n person'e la afer'o ne rilat'as.
Mi est'as mal'jun'a praktik'ul'o, Ben'ĥan'a'n, kaj dir'os tio'n al vi tut'e sincer'e. Mi pens'as, ke li'a instru'o hav'is ie-tie bon'a'n kern'o'n. Tiu hom'o mult'e prav'is, Ben'ĥan'a'n, kaj opini'is tio'n honest'e; sed li'a taktik'o est'is mal'ĝust'a. Tiel li pov'is neniam venk'i. Prefer'e li dev'is tio'n verk'i kaj libr'e el'don'i. Oni leg'us la libr'o'n kaj dir'us, ĝi est'as mal'fort'a aŭ afekt'a libr'o, ĝi en'hav'as neni'o'n nov'a'n kaj kiu sci'as kio'n, kiel jam oni tiel pri libr'o'j parol'as. Sed post iom da temp'o komenc'us pri io aŭ tio skrib'i ali'a'j kaj post ili de'nov'e ali'a'j, nu, kaj almenaŭ io en'radik'iĝ'us. Ne ĉio, ne la tut'a instru'o, sed tio'n ja prudent'a hom'o eĉ ne postul'as. Sufiĉ'as, se li akcept'ig'as almenaŭ unu aŭ du si'a'j'n ide'o'j'n. Tiel oni ĝi'n far'as, kar'a Ben'ĥan'a'n, kaj ali'e ĝi ne est'as ebl'a, se oni vol'as re'form'i la mond'o'n. Kun tio oni dev'as ag'i pacienc'e kaj delikat'e. Mi dir'as, ĝust'a taktik'o neces'as; kia ver'o, se ni ne sci'as ĝi'n akcept'ig'i?
Li'a erar'o est'is ĝust'e tio, ke li ne hav'is pacienc'o'n. Li vol'is sav'i la mond'o'n tuj tuj, kaj kontraŭ ties vol'o. Kaj tio ne ebl'as, Ben'ĥan'a'n. Li dev'is ag'i ne tiel rekt'e kaj hast'e.
La ver'o'n oni dev'as kontraband'i, oni dev'as ĝi'n ŝut'et'i po'iom'e, ie pec'et'o'n, tie pec'et'o'n, por ke la hom'o'j kutim'iĝ'u al ĝi. Kaj ne subit'e: dis'don'u ĉio'n, kio'n vi hav'as kaj tia'j parol'o'j. Tio est'as mal'bon'a metod'o. Kaj li dev'us pli atent'i, kio'n li far'as. Ekzempl'e, kiel li ir'is kun rimen'o kontraŭ la mon'ŝanĝ'ist'o'j en la templ'o — ili est'as ja ankaŭ bon'a'j Jud'o'j, hom'id'o, kaj vol'as per io viv'ten'i si'n. Mi sci'as, ke mon'ŝanĝ'ej'o'j ne aparten'as en la templ'o'n, sed ili est'is tie de ĉiam, do kia'j ceremoni'o'j? Li dev'is prezent'i kontraŭ ili plend'o'n ĉe la sinedri'o, kaj fin'it'e. La sinedri'o ebl'e ordon'us al ili, ke ili met'u si'a'j'n tabl'o'j'n je distanc'et'o pli mal'proksim'e'n kaj ĉio est'us en ord'o. Ĉiam est'as grav'e, kiel oni i'o'n far'as. Hom'o, kiu vol'as i'o'n en la mond'o ating'i, neniam dev'as perd'i la kap'o'n kaj dev'as si'n reg'i, dev'as ĉiam konserv'i sang'mal'varm'a'n kaj sobr'a'n mens'o'n.
Kaj li'a'j miting'o'j — vi sci'as, Ben'ĥan'a'n, neni'u instanc'o ŝat'as tio'n vid'i. Aŭ, ke li las'is si'n tiel bon'ven'ig'i, kiam li ven'is en Jerusalemon; vi eĉ imag'o'n ne hav'as, kiom da mal'bon'a sang'o ĝi kaŭz'is. Li dev'us al'trot'i pied'e kaj salut'i ie, salut'i tie — tiel oni dev'as tio'n praktik'i, se oni vol'as hav'i influ'o'n. Mi eĉ aŭd'is, ke li ig'is si'n regal'i de romia dogan'ist'o, sed tio'n mi tut'e ne kred'as, tia'n mal'lert'aĵ'o'n li tamen ne far'us; jen kia'j malic'a'j klaĉ'o'j. Kaj li dev'is ne far'i si'a'j'n mirakl'o'j'n; per tio li natur'e kolizi'is. Mi pet'as vi'n, al ĉiu'j li ne pov'as help'i, kaj tiu'j, al kiu'j li far'is neniu'n mirakl'o'n, post'e koler'eg'as. Aŭ kun la vir'in'o adult'int'a — tio laŭ oni'dir'o ver'e okaz'is, Ben'ĥan'a'n, kaj ĝi est'is terur'a erar'o. Dir'i al la hom'o'j juĝ'ist'a'j, ke ankaŭ ili ne est'as sen kulp'o — ĉu pov'us post'e ekzist'i en la mond'o ia justic'o?
Mi dir'as al vi, nur'a'j erar'o'j. Li dev'is nur instru'i kaj ne far'i mirakl'o'j'n, li dev'is ne opini'i si'a'n instru'o'n tiel eg'e laŭ'vort'e, li dev'is ne vol'i ĝi'n tuj'tuj'e real'ig'ad'i. Li mis'taktik'e ag'is, kar'a Ben'ĥan'a'n; inter ni dir'it'e, en mult'a'j sfer'o'j li pov'is est'i prav'a, sed li'a taktik'o est'is erar'a; nu post'e ĝi ne pov'is ali'e fin'iĝ'i.
Ne cerb'um'u super tio, Ben'ĥan'a'n; est'as en ord'o. Li est'is just'a vir'o, sed se li vol'is sav'i la mond'o'n, li dev'us far'i tio'n ne tiel radikal'e. Kio, ĉu li est'is kondamn'it'a rajt'e? Kia demand'o! Mi dir'as ja al vi, ke taktik'e li dev'is mal'venk'i!”
Sid'iĝ'u, kar'a Ben'ĥan'a'n, mi est'as plen'e al vi'a dispon'o.
Do vi vol'us sci'i, ĉu laŭ mi'a opini'o tiu vir'o est'is rajt'e kruc'um'it'a. Est'as simpl'a afer'o, kar'a sinjor'o. Unu'e, ĝi ne est'as ni'a afer'o, ni ne kondamn'is li'n al mort'o, ni nur trans'don'is li'n al li'a moŝt'o romia provinc'estr'o, ĉu? Kial do ni al'pren'u i'a'n respond'ec'o'n, ĉu? Se li est'is kondamn'it'a rajt'e, est'as bon'e; se okaz'is al li mal'just'aĵ'o, do ĝi est'as kulp'o de la Romi'an'o'j kaj ni pov'as tio'n iam imput'i debet'e al ili'a kont'o. Tiel est'as, kar'a Ben'ĥan'a'n; tia'n afer'o'n ni dev'as rigard'i politik'e. Almenaŭ mi, kiel ĉef'pastr'o, dev'as atent'i tio'n, kiel i'o'n politik'e taks'i. Konsider'u nur tio'n, amik'o: La Romi'an'o'j sen'ig'is ni'n de person'o, kiu — kiel mi tio'n dir'u? —, kiu pro i'a'j kaŭz'o'j ne est'is al ni dezir'ind'a; kaj ĉe tio la respond'ec'o fal'as sur ili'n — Kio'n? Vi dir'as, kiu'j est'as la kaŭz'o'j? Ben'ĥan'a'n, Ben'ĥan'a'n, iel ŝajn'as al mi, ke la nun'temp'a generaci'o ne est'as sufiĉ'e patriot'e konsci'a. Ĉu vi ne kompren'as, kiel mal'util'as al ni, se iu atak'as ni'a'j'n agnosk'at'a'j'n aŭtoritat'o'j'n, kiel est'as la farise'o'j kaj leĝ'ist'o'j? Kio'n pens'os pri ni la Romi'an'o'j? Est'as ja sub'fos'ad'o de la naci'a mem'konsci'o! Kontraŭ'e pro motiv'o'j patriot'a'j ni dev'as sub'ten'ad'i ili'a'n prestiĝ'o'n, se ni vol'as mal'help'i tio'n, ke ni'a naci'o trov'iĝ'u sub fremd'a'j influ'o'j! Kiu pren'as de la Izrael'id'o'j la kred'o'n pri farise'o'j, labor'as por la util'o de la Romi'an'o'j. Kaj tio'n ni aranĝ'is tiel, ke li'n likvid'is la Romi'an'o'j mem: tio'n oni nom'as politik'o, Ben'ĥan'a'n. Kaj nun aper'as diletant'o'j, kiu'j zorg'as, ĉu li est'is ekzekut'it'a rajt'e aŭ ne! Memor'u, jun'a vir'o, la interes'o de la patri'o est'as super ĉiu rajt'o. Mi sci'as plej bon'e, ke ni'a'j farise'o'j hav'as si'a'j'n erar'o'j'n; inter ni, unu kiel la ali'a est'as nur babil'ul'o kaj fripon'o — sed ni ne pov'as permes'i al ni, ke iu sub'fos'ad'u ili'a'n aŭtoritat'o'n! Mi sci'as, Ben'ĥan'a'n, ke vi est'is li'a disĉipl'o; plaĉ'is al vi li'a instru'o, ke ni am'u ni'a'j'n proksim'ul'o'j'n kaj mal'amik'o'j'n kaj simil'a'j parol'o'j; sed dir'u mem, kiel tio help'os al ni Jud'o'j?
Kaj ankoraŭ i'o'n. Li dev'is ne dir'ad'i, ke li ven'is sav'i la mond'o'n kaj ke li est'as Mesi'o kaj fil'o de di'o aŭ kio. Mi sci'as ja, ke li de'ven'as el Nazareto — mi pet'as vi'n, kia do sav'ont'o! Ekzist'as ankoraŭ hom'o'j, kiu'j memor'as li'n kiel bub'o'n de ĉarpent'ist'o — kaj tiu hom'o vol'us re'bon'ig'i la mond'o'n? Rid'ind'a ambici'o! Mi est'as bon'a Jud'o, Ben'ĥan'a'n, sed neni'u kred'ig'os al mi, ke iu sam'land'an'o pov'us sav'i la mond'o'n. Ni eg'e tro'taks'us ni'n, hom'o. Mi dir'us neni'o'n, se tiu est'us Romi'an'o aŭ Egipto; sed tia Jud'et'o el Galile'o — est'as ja rid'ind'e! Li rakont'u al iu ali'a, ke li ven'is sav'i la mond'o'n, sed ne al ni, Ben'ĥan'a'n. Ne al ni. Ne al ni.”
[1934] J
Kaj Pilato ven'ig'is Na ̨umon, vir'o'n erudici'a'n pri histori'o kaj dokt'a'n, kaj dir'is al li: ”Na ̨umo, eg'e mi'n ĉagren'as, ke vi'a naci'o fiks'is al si en la kap'o kruc'um'i tiu'n vir'o'n. Tondr'o sur vi'n, ĝi est'as ja mal'just'aĵ'o.”
”Se ne est'us mal'just'aĵ'o'j, ne est'us histori'o,” dir'is Na ̨umo.
”Mi vol'as hav'i kun tiu afer'o neni'o'n komun'a'n,” dir'is Pilato. ”Dir'u al ili, ke ili ankoraŭ pri'pens'u tio'n.”
”Est'as jam mal'fru'e,” dir'is Na ̨umo. ”Mi sekv'as la event'o'j'n nur laŭ libr'o'j kaj tial mi ne ir'is rigard'i la ekzekut'a'n lok'o'n; sed ĵus antaŭ moment'o al'kur'is de tie mi'a tag'serv'ist'in'o kaj rakont'is, ke li jam est'as kruc'um'it'a kaj pend'as inter vir'o je dekstr'o kaj vir'o je mal'dekstr'o.”
Kaj mal'seren'iĝ'is Pilato kaj kovr'is si'a'n vizaĝ'o'n per la man'o'j. Post moment'o li dir'is: ”Ni ne parol'u do pri tio.
Sed ni pet'as vi'n, kio'n krim'is tiu vir'o je dekstr'o kaj la vir'o je mal'dekstr'o?”
”Mi eĉ ne sci'as,” respond'is Na ̨umo, ”unu'j dir'as, ke ili est'as krim'ul'o'j, kaj ali'a'j, ke ili est'as i'a'j predik'ant'o'j.
Kiom mi pov'as juĝ'i laŭ la histori'o, ili far'is ver'simil'e i'a'n politik'o'n; sed neniel mi pov'as kompren'i, ke la naci'o kruc'um'is ili'n ambaŭ sam'temp'e.”
”Mi ne kompren'as vi'n,” dir'is Pilato.
”Est'as jen'e,” dir'is Na ̨umo. ”Iam hom'o'j kruc'um'as tiu'n dekstr'e kaj ali'a'n foj'o'n tiu'n mal'dekstr'e; ĉiam tiel est'is en la histori'o. Ĉiu temp'o hav'as ali'a'j'n martir'o'j'n.
Est'as temp'o'j, kiam est'as mal'liber'ig'at'a aŭ kruc'um'at'a tiu, kiu batal'as por si'a naci'o; kaj ali'a'n foj'o'n est'as vic'o de tiu, kiu dir'as, ke oni dev'as batal'i por mal'riĉ'ul'o'j kaj sklav'o'j.
Ambaŭ altern'as kaj ĉiu hav'as si'a'n temp'o'n.”
”Ho,” dir'is Pilato. ”Do vi kruc'um'as ĉiu'n, kiu klopod'as real'ig'i i'o'n honest'a'n.”
”Preskaŭ,” dir'is Na ̨umo. ”Sed tamen est'as hok'et'o ĉi tie. Iam vi dir'us, ke la hom'o'j pli klopod'as pri mal'am'o al la ali'a'j ol pri tio bon'a, kio'n ili predik'as. La hom'o'j est'as ĉiam kruc'um'at'a'j pro io bel'a kaj grand'a. Tiu kiu ĵus nun est'as sur la kruc'o, ofer'as si'a'n viv'o'n por grand'a afer'o; sed tiu, kiu ĝi'n tren'as al la kruc'o kaj al'najl'as, tiu, Pilato, est'as mal'bon'a kaj sovaĝ'a kaj eg'e mal'bel'a je ek'rigard'o. Pilato, naci'o est'as grand'a kaj bel'a afer'o.”
”Almenaŭ la ni'a, la Romia,” dir'is Pilato.
”Kaj ankaŭ la ni'a,” dir'is Na ̨umo. ”Sed ankaŭ just'ec'o al mal'riĉ'ul'o'j est'as grand'a kaj bel'a afer'o. Nur bedaŭr'ind'e la hom'o'j preskaŭ sufok'iĝ'as de mal'am'o kaj koler'em'o pro grand'a'j kaj bel'a'j afer'o'j; kaj la ali'a'j ir'as foj'e kun tiu kaj foj'e kun ali'a kaj ĉiam help'as kruc'um'i tiu'n, kies vic'o ĵus est'as; aŭ ili nur rigard'as tio'n kaj dir'as al si: Prav'e li merit'as, li dev'is ir'i kun ni'a parti'o.”
”Kial do,” dir'is Pilato, ”ili kruc'um'as tiu'n en la mez'o?”
”Jen la afer'o,” dir'is post tio Na ̨umo. ”Se venk'us tiu je mal'dekstr'o, li kruc'um'us tiu'n dekstr'e, sed tiu'n en la mez'o ankoraŭ pli fru'e. Mem'kompren'e est'as ankaŭ ebl'e, ke est'iĝ'us ĥaos'o kaj batal'o'j; tiam tiu dekstr'e kaj tiu mal'dekstr'e kun'e kruc'um'us tiu'n, kiu est'as en la mez'o, ĉar li ne decid'iĝ'is, kontraŭ kiu el la du li ir'os. Se vi ascend'us tegment'o'n de vi'a dom'o, vi vid'us la kamp'o'n Hakeldaman: mal'am'o mal'dekstr'e, mal'am'o dekstr'e, kaj inter ili tiu, kiu vol'is tio'n re'bon'ig'i per am'o kaj raci'o, kiel est'as dir'at'e pri li. Kaj krom'e vi vid'us amas'o'n da hom'o'j, kiu'j nur rigard'as, manĝ'ant'e dum'e tag'manĝ'o'n, kiu'n ili kun si pren'is. Iel mal'lum'iĝ'as; nun ĉiu'j kur'os galop'e hejm'e'n, por ke ili'a vest'o ne tra'mal'sek'iĝ'u.”
Kaj kiam est'is la ses'a hor'o, far'iĝ'is mal'lum'o sur la tut'a land'o ĝis la naŭ'a hor'o. Je la naŭ'a hor'o vok'is tiu en la mez'o per voĉ'o grand'a dir'ant'e: ”Elói, Elói, lama saba ̨tani?” Kaj jen, la kurten'o de la sankt'ej'o ŝir'iĝ'is en du pec'o'j'n, de supr'e ĝis mal'supr'e, kaj la ter'o trem'is kaj la rok'o'j dis'krev'is.
[1927]
Tiu'n tag'o'n Pilato vesper'manĝ'is kun si'a adjutant'o; li est'is jun'a leŭtenant'o Suz'a, nask'de'ven'a el Kirenaiko. Suz'a eĉ ne rimark'is, ke la provinc'estr'o est'as iel silent'em'a, kaj gaj'e babil'is ĝoj'ig'it'a pro tio, ke la unu'a'n foj'o'n en la viv'o li tra'viv'is ter'trem'o'n.
”Kiel ĝi est'is gaj'eg'a,” li laŭt'is ĉe la manĝ'o. ”Kiam post la tag'manĝ'o far'iĝ'is la mal'lum'o, mi kur'is ekster'e'n rigard'i, kio okaz'as. Sur la ŝtup'ar'o ŝajn'is al mi, ke mi'a'j pied'o'j ial stumbl'is aŭ de'glit'is aŭ io simil'a — nu, rid'ind'e est'is; je mi'a anim'o, ekscelenc'o, neniam dum mi'a viv'o mi pens'us, ke ĉio ĉi est'as la tut'a ter'trem'o. Kaj antaŭ ol mi preter'pas'is angul'o'n, jam kontraŭ mi galop'e kur'is iu'j civil'ul'o'j okul'eg'ant'a'j kaj kri'ant'a'j: ’Tomb'o'j mal'ferm'iĝ'as kaj rok'o'j dis'krev'as!’ Di'o help'u, mi dir'is al mi, ĉu ebl'e ter'trem'o? Hom'id'o, mi dir'as al mi, vi hav'as bon'ŝanc'o'n! Tio est'as ja sufiĉ'e rar'a fenomen'o, ĉu?”
Pilato jes'is. ”Foj'e mi jam vid'is ter'trem'o'n,” li dir'is.
”Est'is en Cilici'o, atend'u, pas'os jam dek sep jar'o'j de tiam — aŭ kiom. Tiam ĝi est'is pli grand'a.”
”Fin'fin'e neni'o okaz'is,” voĉ'is Suz'a sen'zorg'e. ”Apud la pord'eg'o al Hakeldam fal'is pec'o da rok'o — jes, kaj sur la tomb'ej'o mal'ferm'iĝ'is kelk'e da tomb'o'j. Mi mir'as, ke ĉi tie oni en'ter'ig'as tiel mal'profund'e'n, apenaŭ unu uln'o'n.
Dum somer'o ja fetor'as el ili.”
”Kutim'o,” murmur'is Pilato. ”Ekzempl'e en Persi'o oni tut'e ne en'ter'ig'as. Oni met'as kadavr'o'n sub la sun'o'n kaj pret'e.”
”Tio est'us mal'permes'end'a,” opini'is Suz'a. ”Pro higien'a'j kaŭz'o'j aŭ simil'e.”
”Mal'permes'i,” murmur'is Pilato. ”Vi dev'us al ili sen'ĉes'e i'o'n ordon'ad'i aŭ mal'permes'ad'i; tio est'as mal'bon'a politik'o, Suz'a. Nur ne miks'iĝ'i en ili'a'j'n afer'o'j'n — almenaŭ est'as trankvil'o. Se vi vol'as viv'i kiel brut'o'j, do viv'u! Aĥ Suz'a, mi jam vid'is mult'a'j'n land'o'j'n.”
”Sed tio'n mi ŝat'us sci'i,” re'ven'is Suz'a al si'a plej grand'a interes'o, ”kio kaŭz'as la ter'trem'o'n. Ebl'e est'as sub'ter'e i'a'j kav'aĵ'o'j, kiu'j subit'e ŝut'iĝ'as. Sed kial ĉe tio mal'hel'iĝ'is la firmament'o? Tio est'as por mi ne'kompren'ebl'a. Ja maten'e est'is tia ordinar'a, hel'a tag'o.”
”Mi pet'as pardon'o'n,” aŭd'iĝ'is la mal'jun'a Papadokitis, Grek'o el Dodekanezo, kiu est'is ili'n pri'serv'ant'a. ”Ĝi est'is atend'ebl'a jam de hieraŭ, sinjor'o. Hieraŭ est'is tia ruĝ'a sun'sub'ir'o, sinjor'o, kaj mi dir'is al la kuir'ist'in'o, ’Miriam, morgaŭ est'os tempest'o aŭ ciklon'o.’ ’Kaj mi'n,’ dir'as Miriam, ’dolor'as la lumb'o.’ Io est'is atend'ebl'a, sinjor'o. Mi pet'as pardon'o'n.”
”Io est'is atend'ebl'a,” dir'is Pilato en'pens'e. ”Sci'u, Suz'a, hodiaŭ mi ankaŭ i'o'n atend'is. De la maten'o, kiam mi al ili trans'don'is tiu'n vir'o'n el Nazareto — mi dev'is li'n al ili trans'don'i, ĉar la politik'o de Romio princip'e ne miks'as si'n en hejm'a'j'n afer'o'j'n, memor'u, Suz'a, ju mal'pli la hom'o'j dev'as kontakt'i kun ŝtat'a aŭtoritat'o, des pli facil'e ili ĝi'n toler'as — ĉe Jov'o, kie mi ĉes'is?”
”Ĉe la vir'o el Nazareto,” help'is al li Suz'a.
”Ĉe la vir'o el Nazareto. Sci'u, Suz'a, iom'et'e mi interes'iĝ'is pri li, li fakt'e nask'iĝ'is en Betlehemo — mi pens'as, ke la ĉi tie'a'j indiĝen'o'j kulp'iĝ'is kontraŭ li pri justic'a murd'o, sed tio est'as ili'a afer'o; se mi ne don'us li'n al ili, ili cert'e dis'ŝir'us li'n, kaj la romia administr'ad'o nur spert'us fiask'o'n. Sed atend'u, ĉi tio ne aparten'as al la afer'o. Al mi dir'is An'as, ke tiu hom'o laŭ'dir'e est'is danĝer'a; oni'dir'e, kiam li nask'iĝ'is, ven'is paŝt'ist'o'j al Betlehemo kaj riverenc'is al li kiel al iu reĝ'o. Kaj antaŭ ne'long'e oni bon'ven'ig'is li'n ĉi tie kiel iu'n triumf'ant'o'n. Tio'n mi ne pov'as kompren'i, Suz'a. Tamen nur mi est'us atend'int'a —”
”Kio'n vi atend'us?” memor'ig'is li'n Suz'a post moment'o.
”Ke ebl'e ven'os li'a'j Betlehem'an'o'j. Ke ili ne las'os li'n en la man'aĉ'o'j de la ĉi tie'a'j intrig'ul'o'j. Ke ili ven'os al mi kaj dir'os: ’Sinjor'o, li est'as ni'a hom'o kaj i'o'n por ni signif'as; do ni ven'as por dir'i al vi, ke ni star'as ĉe li kaj ne las'os far'i mal'just'aĵ'o'n al li.’ — Suz'a, mi preskaŭ antaŭ'ĝoj'is je la hom'o'j el la mont'o'j; mi est'as ĝis'gorĝ'e sat'a de ĉi tie'a'j buŝ'klak'ul'o'j kaj proces'em'ul'o'j — Kaj mi dir'us al ili: ’Dank’ al Di'o, Betlehem'an'o'j, mi atend'is vi'n. Pro li — kaj pro vi kaj vi'a land'o. Al ĉifon'o'j sur baston'o oni ne pov'as reg'i; reg'i oni pov'as nur al vir'o'j kaj ne al buŝ'ul'o'j. El hom'o'j, kia'j vi, oni far'as soldat'o'j'n, kiu'j ne sub'iĝ'as; el hom'o'j, kia'j vi est'as, oni far'as naci'o'j'n kaj ŝtat'o'j'n. Oni dir'as al mi, ke tiu vi'a sam'land'an'o viv'ig'as mort'int'o'j'n. Mi pet'as vi'n, kio'n kun mort'int'o'j? Sed vi est'as ĉi tie, kaj mi vid'as, ke tiu vir'o sci'as viv'ig'i ankaŭ viv'ant'o'j'n: ke li sugest'is al vi i'o'n kiel fidel'ec'o'n kaj honor'o'n kaj — ni Romi'an'o'j tio'n nom'as Virt'us, mi ne sci'as, kiel ĝi est'as nom'at'a en vi'a lingv'o, Betlehem'an'o'j, sed ĝi est'as en vi. Mi pens'as, ke tiu hom'o ankoraŭ sukces'os. Est'us domaĝ'e pri li!”
Pilato silent'iĝ'is kaj distr'e for'bala'is de sur la tabl'o pan'er'o'j'n. ”Nu, ili ne ven'is,” li murmur'is. ”Aĥ Suz'a, kia van'aĵ'o est'as la reg'ad'o!”
Respond'is Jesuo: Por tio mi nask'iĝ'is kaj ven'is en la mond'o'n, ke mi atest'u pri la ver'o. Ĉiu, kiu est'as el la ver'o, aŭskult'us mi'a'n voĉ'o'n.
Pilato dir'is al li: Kio est'as la ver'o? Kaj dir'int'e tio'n, li el'ir'is de'nov'e al la Jud'o'j kaj dir'is al ili: Mi trov'as en li neni'a'n kulp'o'n.
(Ev. de sankt'a Johano, 18., 37-38) Ĉe vesper'iĝ'o iu vir'o estim'at'a en la urb'o, kaj nom'at'a Jozefo el Arimateo, kiu est'is ankaŭ disĉipl'o de Krist'o, ven'is al Pilato kaj pet'is li'n, ke tiu don'u al li la korp'o'n de Jesuo. Pilato konsent'is kaj dir'is: ”Li est'is ekzekut'it'a sen'kulp'a.”
”Vi mem permes'is mort'ig'i li'n”, re'dir'is Jozefo.
”Jes, permes'is,” respond'is Pilato, ”kaj oni ceter'e pens'as, ke mi far'is tio'n pro tim'o antaŭ la kelk'a'j kri'ul'o'j kun ili'a Barabaso. Se mi send'us kontraŭ ili'n kvin soldat'o'j'n, ili est'us silent'a'j. Sed pri tio ne tem'as, Jozefo el Arimateo.”
”Pri tio ne tem'as,” li dir'is post moment'o. ”Sed kiam mi parol'is kun li, mi vid'is, ke post temp'et'o li'a'j disĉipl'o'j kruc'um'ad'os ali'a'j'n; en nom'o de li'a nom'o, en nom'o de li'a ver'o ili kruc'um'ad'os kaj martir'ig'ad'os ĉiu'j'n ali'a'j'n, mort'ig'ad'os ali'a'j'n ver'o'j'n kaj lev'ad'os sur ŝultr'o'j'n ali'a'j'n Barabasojn. Tiu hom'o parol'is pri la ver'o. Kio est'as la ver'o?
Vi est'as strang'a naci'o mult'e parol'ant'a. Vi hav'as nur'nur'a'j'n farise'o'j'n, profet'o'j'n, sav'ont'o'j'n kaj ali'a'j'n sekt'an'o'j'n. Ĉiu far'int'o de iu ver'o, mal'permes'as ĉiu'j'n ali'a'j'n ver'o'j'n. Sam'e, se mebl'ist'o, kiu far'is nov'a'n seĝ'o'n, mal'permes'us sid'i sur ali'a'j seĝ'o'j, kiu'j'n iu ajn far'is antaŭ li.
Kvazaŭ per tio, ke nov'a seĝ'o est'as far'it'a, est'us nul'ig'it'a'j ĉiu'j mal'nov'a'j seĝ'o'j. Fin'fin'e est'as ebl'e, ke la nov'a seĝ'o est'as pli bon'a, bel'a kaj komfort'a ol la ceter'a'j; sed kial, ĉe ĉiu'j diabl'o'j, hom'o lac'a ne pov'us sid'ig'i si'n sur kiu ajn aĉ'a anobi'a aŭ ŝton'a seĝ'o? Est'ant'e lac'a kaj deprim'it'a, li bezon'as re'spir'o'n; kaj vi li'n tut'e per'fort'e tir'as for de la sid'il'o, sur kiu'n li sink'is, por ke li trans'sid'iĝ'u sur la vi'a'n.
Mi ne kompren'as vi'n, Jozefo.”
”La ver'o,” re'dir'is Jozefo el Arimateo, ”ne est'as kiel seĝ'o kaj ripoz'o; pli ebl'e ĝi est'as kvazaŭ ordon'o dir'ant'a: Ir'u tie'n kaj tie'n, far'u tio'n kaj tio'n; venk'u mal'amik'o'n, konker'u tiu'n urb'o'n, pun'u perfid'o'n kaj simil'e. Kiu ne obe'as tiu'n ordon'o'n, est'as perfid'ul'o kaj mal'amik'o. Tiel stat'as kun la ver'o.”
”Aĥ Jozefo,” dir'is Pilato, ”vi sci'as ja, ke mi est'as soldat'o kaj tra'viv'is plej'part'o'n de mi'a viv'o inter soldat'o'j.
Ĉiam mi est'is obe'a al ordon'o, sed ne tial, ĉar ĝi est'us ver'o. Ver'o est'is, ke mi est'is lac'a aŭ soif'a; ke mi sopir'is pri la patr'in'o aŭ glor'o; ke tiu soldat'o ĵus pens'as pri si'a edz'in'o kaj ali'a pri si'a kamp'o aŭ jung'it'ar'o. Ver'o est'is, ke se ne ekzist'us ordon'o, neni'u el la soldat'o'j ir'us mort'ig'ad'i ali'a'j'n hom'o'j'n sam'e lac'a'j'n kaj mal'feliĉ'a'j'n. Kio do est'as la ver'o? Mi kred'as, ke mi est'as pli proksim'a al la ver'o, pens'ant'e pri la soldat'o'j, kaj ne pri la ordon'o.”
”La ver'o ne est'as ordon'o de komand'ant'o,” respond'is Jozefo el Arimateo, ”sed ordon'o de raci'o. Vi vid'as ja, ke tiu kolon'o est'as blank'a; se mi asert'us al vi, ke ĝi est'as nigr'a, tio est'us kontraŭ vi'a raci'o kaj vi ne permes'us tio'n al mi.”
”Kial ne?” dir'is Pilato. ”Mi dir'us al mi, ke vi est'as ebl'e terur'e mal'feliĉ'a kaj nub'mens'a, vid'ant'e blank'a'n kolon'o'n nigr'a; mi prov'us gaj'ig'i vi'n; ver'e, mi interes'iĝ'us pri vi mult'e pli ol antaŭ'e. Kaj se ĝi est'us nur'nur'a erar'o, mi dir'us al mi, ke en vi'a erar'o est'as sam'e mult'e el vi'a anim'o kiel en vi'a ver'o.”
”Ne ekzist'as mi'a ver'o,” dir'is Jozefo el Arimateo.
”Ekzist'as nur unu sol'a ver'o por ĉiu'j.”
”Kaj kiu ĝi est'as?”
”Tiu, kiu'n mi kred'as.”
”Do vid'u,” parol'is Pilato mal'rapid'e. ”Ĝi est'as tamen nur vi'a ver'o. Vi est'as kiel mal'grand'a'j infan'o'j, kiu'j kred'as, ke la tut'a mond'o fin'iĝ'as kun ili'a horizont'o, kaj ke trans ĝi ekzist'as neni'o. La mond'o est'as grand'a, kaj en ĝi est'as lok'o por mult'a'j objekt'o'j. Mi pens'as, ke ankaŭ en real'ec'o est'as lok'o por mult'a'j ver'o'j. Rigard'u, mi est'as fremd'a en ĉi tiu region'o kaj mi'a hejm'o est'as mal'proksim'e trans la horizont'o; kaj tamen mi ne dir'us, ke ĉi tiu region'o est'as ne'ĝust'a. Egal'e fremd'a est'as al mi la instru'o de vi'a Jesuo; ĉu mi do asert'u, ke ĝi est'as ne'ĝust'a?
Mi pens'as, Jozefo, ke ĉiu'j region'o'j est'as ĝust'a'j; sed la mond'o dev'as est'i eg'e vast'a, por ke ili ĉiu'j trov'u lok'o'n apud si kaj post si. Se Arabi'o dev'us est'i met'it'a sur la sam'a'n lok'o'n, kie est'as Ponci'o, tio ne est'us mem'kompren'e ĝust'a. Kaj sam'e est'as koncern'e la ver'o'j'n. Oni dev'us far'i la mond'o'n tre'eg'e grand'a, ampleks'a kaj liber'a, por ke ĝi en'ten'u ĉiu'j'n efektiv'a'j'n ver'o'j'n. Kaj mi pens'as, Jozefo, ke ĝi est'as tia. Ascend'int'e tre alt'a'n mont'o'n, vi vid'as, ke la aĵ'o'j kun'fand'iĝ'as kaj iel egal'iĝ'as al unu eben'o. De sur iu alt'o ankaŭ la ver'o'j kun'fand'iĝ'as. La hom'o kompren'ebl'e ne viv'as kaj ne pov'as viv'i sur alt'a mont'o; al li sufiĉ'as, ke li vid'as de proksim'e si'a'n dom'o'n aŭ kamp'o'n, ambaŭ plen'a'j de ver'o'j kaj aĵ'o'j; tie est'as li'a ĝust'a lok'o kaj ag'ad'ej'o. Sed de temp'o al temp'o li pov'as rigard'i la mont'o'j'n aŭ ĉiel'o'n kaj dir'i al si, ke de tie li'a'j ver'o'j kaj aĵ'o'j tamen ekzist'as, kaj neni'o est'as de ili ŝtel'it'a, sed ke ili kun'fand'iĝ'as kun io mult'e pli larĝ'a, kio jam ne est'as li'a posed'aĵ'o. Kor'lig'iĝ'i al ĉi tiu vast'a spektakl'o kaj dum'e kultur'i si'a'n et'a'n kamp'o'n, tio, Jozefo, est'as preskaŭ io kiel di'serv'o. Kaj mi pens'as, ke la Patr'o ĉiel'a de tiu koncern'a hom'o ver'e ie ekzist'as, sed ke li tut'e bon'e akord'iĝ'as kun Apolon'o kaj ali'a'j di'o'j. Part'e ili tra'penetr'as unu la ali'a'n kaj part'e ili najbar'as. Rigard'u, sur la ĉiel'o est'as eg'e mult'e da spac'o. Mi ĝoj'as, ke tie ankaŭ est'as la Patr'o ĉiel'a.”
”Vi est'as nek varm'a nek mal'varm'a,” dir'is Jozefo el Arimateo, lev'iĝ'ant'e. ”Vi est'as nur varm'et'a.”
”Tia mi ne est'as,” respond'is Pilato. ”Mi kred'as, kred'as, ard'eg'e kred'as, ke la ver'o ekzist'as kaj ke la hom'o ĝi'n ek'kon'as. Est'us stult'e pens'i, ke la ver'o est'as nur por tio, ke la hom'o ĝi'n ne ek'kon'u. Li kon'at'iĝ'as kun ĝi, jes; sed kiu? Mi aŭ vi, aŭ ebl'e ĉiu? Mi kred'as, ke ĉiu hav'as si'a'n part'o'n en ĝi; ankaŭ tiu, kiu dir'as jes, kaj tiu dir'ant'a ne.
Se ili du kun'iĝ'us kaj kompren'us unu la ali'a'n, est'iĝ'us per tio la tut'a ver'o. Jes kaj ne kompren'ebl'e ne est'as lig'ebl'a'j, sed la hom'o'j pov'as ĉiam unu'iĝ'i; pli da ver'o est'as en la hom'o'j ol en la vort'o'j. Mi hav'as pli da kompren'o por hom'o'j ol por ties ver'o'j; sed ankaŭ en tio est'as kred'o, Jozefo el Arimateo, ankaŭ por tio neces'as konserv'i si'n en entuziasm'o kaj ekstaz'o. Mi kred'as. Nepr'e sen'dub'e mi kred'as. Sed kio est'as la ver'o?”
[1920]
Ĉi tiu histori'o est'us cert'e pli efik'a, se ĝi'a heroin'o est'us fil'in'o de Dioklecian'o aŭ iu jun'ec'a kaj virg'a est'aĵ'o: sed bedaŭr'ind'e pro kaŭz'o'j de histori'a ver'o est'as ŝi frat'in'o de Dioklecian'o, mult'aĝ'a kaj dign'a matron'o, laŭ opini'o de la imperi'estr'o iom histeri'a kaj afekt'a, kiu'n la mal'jun'a tiran'o cert'a'grad'e tim'is. Tial, kiam ŝi anonc'is si'n al li, li inter'romp'is la aŭdienc'o'n kun la land'estr'o de Cireno (al kiu li per fort'a'j vort'o'j est'is montr'ant'a si'a'n mal'plaĉ'o'n) kaj ir'is renkont'e al ŝi ĝis la pord'o.
”Nu, kio, Antonia?” li laŭt'is familiar'e. ”Kio'n vi ŝat'us?
Ĉu vi hav'as de'nov'e iu'j'n brul'damaĝ'it'o'j'n? Aŭ mi far'u i'o'n kontraŭ la turment'ad'o de rab'o'best'o'j en la cirk'o? Aŭ vi vol'as en'konduk'i moral'a'n eduk'ad'o'n en la legi'o'j? Do mal'kaŝ'u tio'n, rapid'e, kaj sid'iĝ'u.”
Sed Antonia rest'is star'ant'a. ”Dioklecian'o,” ŝi komenc'is preskaŭ solen'e, ”i'o'n mi dev'as dir'i al vi.”
”Ha,” dir'is la imperi'estr'o rezign'e kaj frot'is la nuk'o'n.
”Sed ĉe Jov'o, mi hav'as ĝust'e hodiaŭ tiom por far'i! Ĉu ĝi ne pov'us est'i prokrast'it'a ĝis ali'a foj'o?”
”Dioklecian'o,” daŭr'ig'is ne'ced'em'e li'a frat'in'o, ”mi ven'as dir'i al vi, ke vi jam dev'as ĉes'ig'i la persekut'ad'o'n de la krist'an'o'j.”
”Mi pet'as vi'n,” grumbl'is la mal'jun'a imperi'estr'o, ”kial tiel subit'e — post preskaŭ tri'cent jar'o'j —” Li rigard'is atent'e la emoci'it'a'n matron'o'n; ŝi aspekt'is patos'e kun si'a'j sever'a'j okul'o'j kaj spasm'e inter'plekt'it'a'j man'o'j, kiu'j'n podagr'o kurb'ig'is. ”Nu bon'e,” li rapid'is dir'i, ”ni pov'as tio'n pri'parol'i; sed unu'e est'u tiel bon'a kaj sid'iĝ'u.”
Antonia sen'vol'e obe'is kaj sid'iĝ'is sur rand'o de seĝ'o; sekv'e de tio ŝi iom perd'is la batal'em'a'n poz'o'n, et'iĝ'is kaj konfuz'iĝ'is; ŝi'a'j buŝ'angul'o'j mol'iĝ'is pro plor'o. ”Tiu'j hom'o'j est'as tiel sankt'a'j, Dioklecian'o,” ŝi el'puŝ'is el si, ”kaj tiel bel'e kred'as — Mi sci'as, se vi ili'n kon'us — Dioklecian'o, vi dev'as ili'n ek'kon'i! Vi vid'os, ke ... ke post'e vi hav'os pri ili tut'e ali'a'n opini'o'n —”
”Sed mi ne hav'as ja pri ili mal'bon'a'n opini'o'n,” kontraŭ'is Dioklecian'o mild'e. ”Mi sci'as ja, ke tio, kio'n oni dir'as pri ili, est'as babil'aĉ'o kaj kalumni'o'j. Tio'n el'pens'as pri ili ni'a'j aŭgur'ist'o'j — vi sci'as, konkurenc'a envi'o kaj tiel plu. Mi ig'is tio'n enket'i kaj aŭd'as, ke tiu'j krist'an'o'j ceter'e est'as tut'e brav'a'j hom'o'j. Tre bon'kondut'a'j kaj ofer'em'a'j.”
”Do kial vi tiom persekut'as ili'n?” demand'is Antonia mir'eg'ant'e.
Dioklecian'o lev'is iom'et'e la brov'o'j'n. ”Kial? Mi pet'as vi'n, tia demand'o! De ĉiam oni tio'n far'is, ĉu? Kaj dum'e ne est'as vid'ebl'e, ke ili mal'pli'iĝ'ad'us. La parol'o'j pri ili'a persekut'ad'o est'as terur'e tro'ig'it'a'j. Kompren'ebl'e, iam'tiam mi dev'as kelk'a'j'n por ekzempl'o pun'i —”
”Kial?” ripet'is la matron'o.
”Pro politik'a'j kaŭz'o'j,” dir'is la mal'jun'a imperi'estr'o.
”Rigard'u, mi'a kar'a, mi pov'us cit'i al vi ar'o'n da kaŭz'o'j.
Ekzempl'e, ke la popol'o tio'n dezir'as. Pro primo tio for'turn'as ĝi'a'n atent'o'n for de ali'a'j afer'o'j. Pro secundo, tio don'as al ĝi sekur'a'n konsci'o'n, ke ĝi est'as reg'at'a per fort'a man'o. Kaj pro tertio tio est'as ĉi tie kvazaŭ naci'a kutim'o.
Mi dir'as al vi, neni'u prudent'a kaj respons'a ŝtat'ul'o tuŝ'as super'flu'e la afer'o'j'n de kutim'o. Tio vek'as nur sent'o'n de ne'cert'ec'o kaj — hm — de ia kaos'o. Mi'a or'a, dum mi'a reg'ad'o mi jam far'is pli da nov'aĵ'o'j ol iu ali'a. Sed tio dev'is est'i. Kio ne dev'as est'i, tio'n mi ne far'os.”
”Sed la just'ec'o, Dioklecian'o,” dir'is mal'laŭt'e Antonia, ”la just'ec'o dev'as est'i. Mi postul'as de vi nur la just'ec'o'n.”
Dioklecian'o sku'et'is la ŝultr'o'j'n. ”La persekut'ad'o de krist'an'o'j est'as just'a, ĉar ĝi respond'as al valid'a'j leĝ'o'j. Mi sci'as, kio'n vi hav'as sur la lang'o: ke mi pov'us la leĝ'o'j'n nul'ig'i. Mi pov'us, sed mi ne far'os. Kar'a Antonjo, memor'u, minima non curat praetor; mi ne pov'as zorg'i pri tia'j bagatel'o'j. Afabl'e konsider'u, ke sur mi pez'as la tut'a administr'ad'o de la regn'o; kaj knab'in'o, mi ĝi'n re'far'is de la fundament'o. Mi re'konstru'is la konstituci'o'n, mi re'form'is la senat'o'n, centraliz'is la administr'ad'o'n, re'organiz'is la tut'a'n burokrat'ar'o'n, nov'e divid'is la provinc'o'j'n, regul'ig'is ili'a'n administr'a'n sistem'o'n — ĉio ĉi est'as afer'o'j, kiu'j dev'is real'iĝ'i en la interes'o de la ŝtat'o. Vi est'as vir'in'o kaj ne kompren'as tio'n; sed la plej grav'a'j task'o'j de ŝtat'ul'o est'as la administr'a'j. Dir'u mem, kio'n signif'as tiu'j krist'an'o'j kompar'e al — ni dir'u kompar'e al fond'o de regn'a financ'a kontrol'o? Tio est'as bagatel'o'j.”
”Sed vi, Dioklecian'o,” el'spir'is Antonia, ”vi pov'us tio'n tiel facil'e aranĝ'i —”
”Mi pov'us. Kaj ankaŭ ne pov'us,” dir'is la imperi'estr'o decid'e. ”Mi re'star'ig'is la tut'a'n regn'o'n sur nov'a'j administr'a'j fundament'o'j — kaj la hom'o'j preskaŭ ne sci'as pri tio.
Ĉar mi las'is al ili ili'a'j'n kutim'o'j'n. Se mi don'as al ili tiu'j'n kelk'a'j'n krist'an'o'j'n, ili hav'as la impres'o'n, ke ĉio rest'as sam'a kaj ili ne ĝen'as. Mi'a or'a, ŝtat'ul'o dev'as sci'i, ĝis kie li pov'as kuraĝ'i kun si'a re'form'ad'o. Jen la afer'o.”
”Do nur tial,” dir'is la matron'o amar'e, ”nur tial, por ke vi'n las'u en la pac'o ĉi tie'a'j gap'ul'o'j kaj kri'ul'o'j —”
Dioklecian'o grimac'is. ”Se vi vol'as, do ankaŭ tial. Sed mi dir'os al vi, ke mi leg'is libr'o'j'n de tiu'j vi'a'j krist'an'o'j kaj iom'e ankaŭ pri ili medit'is.”
”Kaj kio'n mal'bon'a'n vi trov'is ĉe ili?” en'vort'ig'is Antonia impet'e.
”Kio'n mal'bon'a'n?” dir'is la imperi'estr'o en'pens'e. ”Mal'e, i'a'n kern'o'n ĝi hav'as. La am'o kaj ĉio ali'a — ekzempl'e la mal'respekt'o al la mond'an'a vant'aĵ'o. — Ver'dir'e tio est'as tut'e bel'a'j ideal'o'j, kaj se mi ne est'us imperi'estr'o — Sci'u, Antonjo, kelk'a'j afer'o'j en ili'a instru'o tre'eg'e plaĉ'is al mi; nur se mi hav'us pli da temp'o — kaj pov'us pens'i pri mi'a anim'o —” La mal'jun'a imperi'estr'o incit'it'e frap'is per man'plat'o la tabl'o'n. ”Sed est'as absurd'e. Politik'e absolut'e ne'ebl'e. Ne'real'ig'ebl'e. Ĉu est'as ebl'e far'i Di'a'n Regn'o'n? Kiel oni ĝi'n administr'u? Per la am'o? Per Di'a vort'o? Mi ja kon'as la hom'o'j'n, ĉu? Politik'e ĝi est'as instru'o tiel ne'matur'a kaj ne'real'ig'ebl'a, ke — ke — ke ĝi est'as preskaŭ pun'ind'a.”
”Sed ili ja neniu'n politik'o'n far'as,” defend'is ili'n Antonia fervor'e. ”Kaj ili'a'j sankt'a'j libr'o'j tuŝ'as politik'o'n eĉ ne per unu vort'o!”
”Por praktik'a ŝtat'ul'o,” dir'is Dioklecian'o, ”ĉio est'as politik'o. Ĉio hav'as politik'a'n signif'o'n. Ĉiu pens'o dev'as est'i taks'at'a politik'e, kiel oni ĝi'n real'ig'u, kio'n far'i el ĝi, al kio ĝi konduk'us. Tag'o'j'n kaj nokt'o'j'n mi cerb'um'is super tio, kiel est'us politik'e real'ig'ebl'a la krist'an'a instru'o; kaj mi vid'as, ke ĝi est'as ne'ebl'a. Mi dir'as al vi, ke krist'an'a ŝtat'o pov'us ekzist'i eĉ ne unu monat'o'n. Mi pet'as vi'n, ĉu est'as krist'an'e fond'ebl'a arme'o? Ĉu est'as krist'an'e kolekt'ebl'a impost'o? Ĉu pov'us ekzist'i en krist'an'a soci'o iu'j sklav'o'j? Mi hav'as mi'a'j'n spert'o'j'n, Antonjo: eĉ ne unu jar'o'n, eĉ ne unu monat'o'n oni pov'us reg'i laŭ la krist'an'a'j princip'o'j. Tial la krist'an'ism'o neniam en'radik'iĝ'os. Ĝi pov'as est'i kred'o de meti'ist'o'j kaj sklav'o'j, sed neniam, neniam ĝi pov'as est'i ŝtat'a religi'o. Tio est'as ne'pens'ebl'a.
Sci'u, tiu'j ili'a'j opini'o'j pri posed'aĵ'o, pri proksim'ul'o, pri mal'akcept'ebl'o de ĉia per'fort'o kaj tiel plu, tio est'as bel'a'j, sed praktik'e ne'ebl'a'j afer'o'j. Por real'a viv'o, Antonjo, ili ne taŭg'as. Do dir'u, kio'n kun ili?”
”Ebl'e ne real'ig'ebl'a,” flustr'is Antonia, ”sed pro tio ja ili ne est'as krim'a'j.”
”Krim'a,” dir'is la imperi'estr'o, ”est'as, kio mal'util'as al la ŝtat'o. Kaj la krist'an'ism'o paraliz'us la suveren'a'n potenc'o'n de la ŝtat'o. Tio ne est'as ebl'a. Mi'a or'a, la plej alt'a potenc'o dev'as est'i en ĉi tiu kaj ne en la trans'a mond'o.
Se mi dir'as, ke krist'an'a ŝtat'o ne est'as princip'e ebl'a, tio signif'as kun logik'a neces'o, ke la ŝtat'o ne pov'as toler'i la krist'an'ism'o'n. Respons'a politik'ist'o dev'as sobr'e star'iĝ'i kontraŭ ne'san'a'j kaj ne'real'ig'ebl'a'j rev'o'j. Ceter'e ili est'as nur ĥimer'o'j de frenez'ul'o'j kaj sklav'o'j —”
Antonia lev'iĝ'is, pez'e anhel'ant'e. ”Dioklecian'o, vol'u do sci'i tio'n: mi iĝ'is krist'an'in'o.”
”Ĉu ver'e?” ek'mir'is mild'e la imperi'estr'o. ”Nu, kial ne?
Mi dir'as ja, ke ĝi hav'as i'a'n kern'o'n; kaj dum ĝi rest'os vi'a privat'a afer'o — Ne pens'u, Antonjo, ke mi ne hav'as kompren'o'n por tia'j afer'o'j. Ankaŭ mi vol'us est'i ankoraŭ unu'foj'e hom'a anim'o; mi ŝat'us, Antonjo, sur'hok'ig'i mi'a'n imperi'o'n kaj politik'o'n kaj ĉio'n ... — nom'e nur kiam mi fin'far'os la re'form'o'n de la regn'a administr'ad'o kaj tia'j'n afer'o'j'n; kaj post'e, post'e mi ir'us i'e'n en provinc'o'n — kaj stud'us Platon'o'n — Krist'o'n — Mark'o'n Aŭreli'o'n — kaj tiu'n ili'a'n Paŭlon aŭ kiel li est'as nom'at'a — Sed nun, pardon'u; mi hav'as i'a'j'n politik'a'j'n konferenc'o'j'n.”
[1932]
Maten'e kurier'o al'port'is el la rand'o de la arb'ar'o inform'o'n, ke sud'orient'e flagr'is dum la nokt'o fajr'a inund'o. Tiu'n tag'o'n de'nov'e mal'varm'e, mal'sek'e nebul'is, la mal'sek'a'j ŝtip'o'j eĉ ne vol'is brul'i; tri hom'o'j el la ar'et'o kaŝ'it'a en la ravin'o mort'is pro sang'a laks'o. Ĉar est'is jam neni'o por manĝ'o, du vir'o'j ek'ir'is al paŝt'ist'o'j en la trans'arb'ar'o; ili re'ven'is mal'fru'e post'tag'mez'e, tra'mal'sek'a'j kaj mort'e lac'a'j; apenaŭ oni sci'iĝ'is de ili, ke est'as mal'bon'e: la ŝaf'o'j pere'as kaj la bov'in'o'j puf'iĝ'as; la paŝt'ist'o'j ili'n atak'is klab'e kaj tranĉ'il'e, kiam unu el ili vol'is for'konduk'i si'a'n propr'a'n gun'o'n, kiu'n li konfid'is al ili antaŭ la fuĝ'o en la arb'ar'o'j'n.
”Ni preĝ'u,” dir'is la paroĥ'estr'o, sufer'ant'a pro disenteri'o. ”La Etern'ul'o kompat'os ni'n.”
”Kriste eleison,” komenc'is muĝ'i la deprim'it'a ar'o. Tiu'moment'e eksplod'is akr'e'son'a kverel'o inter vir'in'o'j, io pro lan'a ĉifon'o.
”Kio de'nov'e okaz'as, damn'a'j vir'in'aĉ'o'j,” ek'kri'eg'is la vilaĝ'estr'o kaj ir'is vip'o'bat'i la vir'in'o'j'n. Per tio mild'iĝ'is la sen'konsil'a streĉ'o, la vir'o'j komenc'is de'nov'e sent'i si'n kiel vir'o'j.
”Ĉi tie'n la ĉeval'ul'o'j ne ven'os,” opini'is iu barb'ul'o.
”Nepr'e ne en ĉi tiu'j'n ravin'o'j'n, tra ĉi tiu arbust'aĵ'o — Oni'dir'e ili hav'as ĉeval'o'j'n mal'grand'a'j'n kaj mal'gras'eg'a'j'n kiel kapr'in'o'j'n.”
”Mi dir'us,” opon'is iu ekscit'it'a vir'et'o, ”ke ni dev'is rest'i en la urb'o. Tiom ni pag'is por la mur'eg'o'j ... Por tiu mon'o ni pov'is ja hav'i ĉiel'tuŝ'a'j'n mur'eg'o'j'n, ĉu?”
”Mem'kompren'e,” mok'is ftiz'a bakalaŭr'o. ”Por tiu mon'o pov'is est'i mur'eg'o'j el kuk'o'j. Ir'u for'mord'i pec'et'o'n — mult'a'j hom'o'j, hom'id'o, el tio sat'manĝ'eg'is; ebl'e tie rest'is ankaŭ io por vi.”
La vilaĝ'estr'o avert'e ek'snuf'is; la inter'parol'o evident'e ne konven'is ĉi tie.
”Mi dir'us,” persist'is ĉe si'a ide'o la incit'it'a civit'an'o, ”ke kavaleri'o kontraŭ tia'j bastion'o'j ... Ne en'las'i ili'n en la urb'o'n, kaj pret'e. Kaj ni pov'is est'i ekster danĝer'o.”
”Do re'ven'u en la urb'o'n kaj ramp'u lit'e'n,” konsil'is al li la barb'ul'o.
”Kio'n mi far'us tie sol'a,” opon'is la incit'it'a hom'o. ”Mi nur dir'as, ke ni dev'is rest'i en la urb'o kaj defend'i ni'n. Mi hav'as ja rajt'o'n dir'i, ke okaz'is erar'o, ĉu? Tiom kost'is al ni la mur'eg'o'j, kaj post'e oni dir'as al ni, ke ili taŭg'as por neni'o! Do, mi pet'as!”
”Est'u tiel aŭ tiel,” dir'is la paroĥ'estr'o, ”ni dev'as fid'i di'a'n help'o'n. Hom'id'o'j, ja tiu Atil'o est'as nur pagan'o —”
”Di'a vip'o,” aŭd'iĝ'is monaĥ'o trem'ant'a pro febr'o. ”Di'a pun'o.”
La vir'o'j mis'humor'e ek'silent'is. Tiu febr'a monaĥ'o nur sen'ĉes'e predik'us kaj li eĉ ne aparten'as al la komun'um'o.
Por kio ni hav'as ni'a'n paroĥ'estr'o'n? pens'is la vir'o'j. Tiu est'as ni'a, li fid'as al ni kaj ne insult'as tiom pro ni'a'j pek'o'j.
Kvazaŭ ni est'us tiom pek'int'a'j, pens'is la vir'o'j ĉagren'e.
La pluv'o ĉes'is, sed pez'a'j gut'o'j ankoraŭ plu susur'is sub la arb'o'volb'o. Di'o, Di'o, Di'o, ĝem'is la paroĥ'estr'o turment'at'a de si'a mal'san'o.
Vesper'e piked'o al'tren'is mizer'iĝ'int'a'n jun'ul'o'n; laŭ'dir'e li est'as fuĝ'int'o el orient'o, el la okup'it'a teritori'o.
La vilaĝ'estr'o puf'iĝ'is kaj komenc'is enket'i la fuĝ'int'o'n; li evident'e opini'is, ke tia oficial'aĵ'o dev'as okaz'i kiel ebl'e plej sever'e. Jes, dir'is la jun'ul'o, la Hunnoj est'as jam proksim'um'e nur dek kvin mejl'o'j'n de ĉi tie kaj plu'avanc'as mal'rapid'e; ili okup'is li'a'n urb'o'n, ĉu li vid'is ili'n, ne, Atil'o'n ne — sed li vid'is ali'a'n general'o'n, tia'n dik'a'n. Ĉu ili for'brul'ig'is la urb'o'n? Ne, ne for'brul'ig'is; tiu general'o el'don'is proklam'o'n, ke al la civil'a loĝ'ant'ar'o neni'o okaz'os, sed ke la urb'o dev'as don'i furaĝ'o'n, proviant'o'n kaj ali'a'j'n divers'aĵ'o'j'n. Kaj ke la loĝ'ant'ar'o dev'as si'n de'ten'i de ĉia mal'amik'a kondut'o kontraŭ la Hunnoj, ali'e oni uz'os la plej sever'a'j'n reprezali'o'j'n.
”Sed tiu'j pagan'o'j ja murd'as ankaŭ vir'in'o'j'n kaj infan'o'j'n,” asert'is kun cert'ec'o la barb'ul'o.
Laŭ'dir'e ne, dir'is la jun'ul'o. Ĉe ili oni'dir'e ne. Li mem est'is kaŝ'it'a en pajl'o, sed kiam la pa'nj'o dir'is al li, ke laŭ'dir'e la Hunnoj rekrut'ig'os la jun'a'j'n vir'o'j'n kiel brut'pel'ist'o'j'n, li nokt'e fuĝ'is. Jen ĉio, kio'n li sci'as.
La vir'o'j est'is mal'kontent'a'j. ”Est'as ja kon'at'e,” deklar'is iu, ”ke ili for'hak'as la man'o'j'n de beb'o'j kaj kio'n ili far'as al la vir'in'o'j, tio tut'e ne est'as dir'ebl'a.”
Mi ne sci'as pri io simil'a, dir'is la jun'ul'o, kvazaŭ sen'kulp'ig'e. Almenaŭ en li'a lok'o tio ne est'is laŭ'dir'e tiel mal'bon'a. Kaj kiom da tiu'j Hunnoj est'as? Laŭ'dir'e du'cent, ver'simil'e ne pli.
”Vi mensog'as,” ek'kri'is la barb'ul'o. ”Tio'n ja ĉiu sci'as, ke ili est'as pli ol kvin'cent mil. Kaj kie'n ili ven'as, tie ili ĉio'n for'murd'as kaj for'brul'ig'as.”
”Ili ferm'as la hom'o'j'n en garb'ej'o'j'n kaj tie ili'n brul'mort'ig'as,” dir'is ali'a.
”Kaj la infan'o'j'n ili al'pik'as sur lanc'o'j'n,” rimark'ig'is la tri'a indign'e.
”Kaj rost'as ili'n super fajr'o,” al'don'is la kvar'a kun naz'katar'o. ”Pagan'o'j damn'a'j!”
”Di'o, Di'o,” ĝem'is la paroĥ'estr'o. ”Di'o kompat'u ni'n!”
”Vi est'as iel strang'a,” dir'is la barb'ul'o suspekt'e al la jun'ul'o. ”Kiel vi pov'as dir'i, ke vi vid'is la Hunnojn, se vi est'is kaŝ'it'a en pajl'o?”
”La pa'nj'o vid'is ili'n,” balbut'is la jun'ul'o, ”kaj ŝi port'ad'is al mi manĝ'aĵ'o'n en la sub'tegment'o'n —”
”Vi mensog'as,” ek'tondr'is la barb'ul'o. ”Ni sci'as ja, kie'n la Hunnoj ven'as, tie ili for'manĝ'eg'as ĉio'n kiel lokust'o'j.
Eĉ foli'ar'o sur arb'o'j ne rest'as post ili, ĉu vi kompren'as?”
”Di'o en la ĉiel'o, Di'o en la ĉiel'o,” komenc'is histeri'e ĝem'i ekscit'it'a civit'an'o. ”Kaj kial, kial ĝi okaz'as? Kiu kulp'as pri tio? Kiu en'las'is ili'n al ni? Ni est'as tiom pag'int'a'j por la arme'o ... Di'o en la ĉiel'o!”
”Kiu en'las'is ili'n ĉi tie'n?” aŭd'iĝ'is mok'e la bakalaŭr'o.
”Vi ne sci'as tio'n? Demand'u la bizanc'an sinjor'o'n imperi'estr'o'n, kiu al'vok'is la flav'a'j'n simi'o'j'n ĉi tie'n! Hom'id'o, hodiaŭ jam ĉiu sci'as, kiu financ'as la popol'migr'ad'o'n Tio'n oni nom'as alt'a politik'o, ĉu vi sci'as?”
La urb'estr'o serioz'e ek'snuf'is. ”Stult'aĵ'o'j. La afer'o est'as tut'e ali'a. Ili ver'simil'e, tiu'j Hunnoj, hejm'e mort'aĉ'ad'is pro mal'sat'o ... kanajl'ar'o pigr'a ... labor'i ĝi ne sci'as ... neniu'n civiliz'o'n ĝi hav'as ... kaj vol'as sat'manĝ'eg'i. Tial ili ir'as kontraŭ ni'n ... por elumi de ni ... la frukt'o'j'n de ni'a labor'o. Nur ŝtel'i, divid'i la rab'aĵ'o'n ... kaj plu marŝ'i, kanajl'o'j!”
”Ili est'as mal'kler'a'j pagan'o'j,” dir'is la paroĥ'estr'o. ”Sovaĝ'a kaj ne'civiliz'it'a popol'o. La Sinjor'o tiel nur prov'as ni'n; ni preĝ'u kaj esprim'u dank'o'n kaj de'nov'e est'os bon'e.”
”Di'a plag'o,” komenc'is de'nov'e ekzalt'e predik'i la febr'a monaĥ'o. ”Di'o vi'n pun'as pro vi'a'j pek'o'j, Di'o gvid'as la Hunnojn kaj eksterm'os vi'n kiel Sodom'an'o'j'n. Pro vi'a amor'ad'o kaj blasfem'ad'o, pro la krud'ec'o kaj sen'pi'ec'o de vi'a'j kor'o'j, pro vi'a avar'ec'o kaj mal'sobr'ec'o, pro vi'a pek'a bon'stat'o kaj mamon'o Di'o damn'is vi'n kaj don'is vi'n en la man'o'j'n de mal'amik'o'j!”
La urb'estr'o minac'e grunt'is: ”Atent'u la buŝ'o'n, Domine: ĉi tie vi ne est'as en preĝ'ej'o, ĉu vi sci'as? Ili ven'is sat'manĝ'eg'i. Avid'ul'o'j ili est'as, rab'ul'o'j kaj fi'ul'ar'o ...”
”Ĉio est'as politik'o,” obstin'is la bakalaŭr'o. ”En ĝi Bizanco hav'as si'a'j'n fingr'o'j'n.”
Kaj tiam pasi'e aŭd'iĝ'is nigr'et'a vir'o, laŭ profesi'o stan'ist'o: ”Neni'u Bizanco; tio'n far'is la kaldron'ist'o'j kaj neni'u ali'a! Antaŭ tri jar'o'j est'is ĉi tie vag'a kaldron'ist'o kaj tiu hav'is sam'e tia'n et'a'n kaj mal'gras'eg'a'n ĉeval'o'n, kia'j'n la Hunnoj hav'as.”
”Nu kaj?” demand'is la urb'estr'o.
”Ja tut'e mem'kompren'e,” kri'is la nigr'et'a vir'o. ”La kaldron'ist'o'j ir'is antaŭ'e, por rigard'i, kio kie est'as ... spion'o'j ili est'is ... Tio'n iniciat'is nur la kaldron'ist'o'j! Ĉu sci'as iu, de kie ili ven'is? Kaj kio'n en'tut'e ili ĉi tie vol'is? Kial, kial ... por kio, se en la urb'o est'as lok'sid'a stan'ist'o? Nur mal'prosper'ig'i ni'a'n meti'o'n ... kaj spion'i ... Neniam ili ir'is en preĝ'ej'o'n ... ili sorĉ'is ... la brut'ar'o'n en'sorĉ'ad'is ... publik'ul'in'o'j'n kun si tren'is ... Ĉio'n la kaldron'ist'o'j!”
”I'a'n kern'o'n tio hav'as,” medit'is la barb'ul'o. ”La kaldron'ist'o'j est'as strang'a'j, eĉ krud'a'n viand'o'n ili manĝ'eg'as laŭ'dir'e.”
”Ŝtel'ist'a band'o,” konfirm'is la urb'estr'o. ”Ili ŝtel'as kok'in'o'j'n kaj simil'e.”
La stan'ist'o est'is sufok'iĝ'ant'a pro just'a koler'o. ”Jen vi vid'as! Oni dir'as Atil'o, kaj dum'e la kaldron'ist'o'j ... Pri ĉio, pri ĉio kulp'as la mal'ben'ind'a'j kaldron'ist'o'j! Ili en'sorĉ'is ni'a'n brut'ar'o'n ... send'is al ni disenteri'o'n ... Ĉio'n la kaldron'ist'o'j! Vi dev'is ili'n pend'um'ad'i, kie ajn iu montr'iĝ'is!
Ĉu vi ne sci'as ... ne sci'as pri la infer'a'j kaldron'o'j? Kaj ĉu vi ne aŭd'is, ke la Hunnoj dum marŝ'o frap'as kaldron'o'j'n?
Ĉiu infan'o dev'as kompren'i la koneks'ec'o'n! Ili, la kaldron'ist'o'j, ŝarĝ'is ni'n per milit'o ... la kaldron'ist'o'j est'as kulp'a'j pri ĉio ... Kaj vi,” kri'is li kun ŝaŭm'o ĉe la buŝ'o, montr'ant'e la fremd'a'n jun'ul'o'n, ”vi est'as ankaŭ kaldron'ist'o, vi est'as lig'an'o kaj spion'o de la kaldron'ist'o'j! Tial vi ven'is ...
kaj vol'is ni'n parol'tromp'i, vi kaldron'ist'o, vi vol'is ni'n perfid'i al la kaldron'ist'o'j ...”
”Pend'um'u li'n,” falset'is la ekscit'it'a vir'et'o.
”Atend'u, najbar'o'j,” bru'eg'is la urb'estr'o kontraŭ la tumult'o. ”Tio'n oni dev'as enket'i ... Silent'o'n!”
”Kia'j'n ceremoni'o'j'n,” akr'e'voĉ'is iu.
Komenc'is al'kur'i ankaŭ vir'in'o'j.
Tiu'nokt'e ek'flam'is inund'o nord'okcident'e. Mal'dens'e pluv'et'is. Kvin hom'o'j el la ar'et'o mort'is pro disenteri'o kuj tus'ad'o.
La jun'ul'o'n oni pend'um'is post iom long'a tortur'ad'o.
[1932]
Al Nikeforo, abat'o de la monaĥ'ej'o Sankt'a Simeono, ven'is iu Prokopio, kon'at'a kiel erudici'a ekspert'o kaj entuziasm'a kolekt'ant'o de la art'o bizanca. Vid'ebl'e li est'is ekzalt'it'a, kiam li atend'is promen'ant'e tra la klostr'o de la monaĥ'ej'o. Bel'a'j'n kolon'o'j'n ili ĉi tie hav'as, li dir'is al si, evident'e el la kvin'a jar'cent'o. Nur Nikeforo pov'as help'i al ni. Li hav'as influ'o'n ĉe la kort'eg'o kaj est'is iam pentr'ist'o. Kaj li ne est'is mal'bon'a pentr'ist'o, tiu mal'jun'ul'o. Mi memor'as, ke li far'is por la imperi'estr'in'o propon'o'j'n por brod'aĵ'o'j kaj pentr'is por ŝi ikon'o'j'n. — Tial oni far'is li'n abat'o, kiam li'a'j man'o'j tiel kurb'iĝ'is pro podagr'o, ke li ne plu pov'is ten'i la penik'o'n en ili. Kaj laŭ'dir'e li hav'as daŭr'e potenc'a'n vort'o'n ĉe la kort'eg'o. Jesuo Krist'o, jen kia bel'a kapitel'o! Jes, Nikeforo help'os. Feliĉ'e, ke ni re'memor'is Nikeforon!
”Est'u bon'ven'a, Prokopio,” aŭd'iĝ'is post li mol'a voĉ'o.
Prokopio rapid'e turn'iĝ'is. Post li star'is sek'a kaj afabl'a mal'jun'ul'et'o kun la man'o'j kaŝ'it'a'j en la manik'o'j. ”Bel'a kolon'a kapitel'o, ĉu?” li dir'is. ”Mal'nov'a labor'aĵ'o el Naks'o, sinjor'o.”
Prokopio kis'is la manik'o'n de la abat'o. ”Mi ven'is al vi, patr'o,” li komenc'is emoci'e, sed la monaĥ'ej'estr'o li'n inter'romp'is. ”Ven'u sid'iĝ'i en la sun'lum'o'n, mi'a kar'a. Ĝi far'as bon'e al mi'a podagr'o. Kia tag'o, di'o, kia bril'o! Do, kio vi'n ven'ig'as al mi?” li dir'is, kiam ili ek'sid'is sur ŝton'a benk'o mez'e de la monaĥ'ej'a ĝarden'et'o, zum'ant'a de abel'o'j kaj odor'ant'a de salvi'o, timian'o kaj ment'o.
”Patr'o,” komenc'is Prokopio, ”mi turn'as mi'n al vi kiel al la sol'a, kiu pov'as for'turn'i pez'a'n kaj ne're'bon'ig'ebl'a'n kultur'a'n katastrof'o'n. Mi sci'as, ke mi trov'os ĉe vi kompren'o'n. Vi est'as art'ist'o, patr'o. Kia pentr'ist'o vi est'is, antaŭ ol est'is al vi komisi'it'e pren'i sur vi'n la nobl'a'n ŝarĝ'o'n de vi'a klerik'a ofic'o! Di'o pardon'u mi'n, sed iam mi bedaŭr'as ke vi ne rest'is klin'it'a super la lign'a'j tabul'o'j, sur kiu'j vi iam sorĉ'is la plej bel'a'j'n bizancajn ikon'o'j'n.”
Patr'o Nikeforo anstataŭ respond'o re'fald'is la long'a'j'n manik'o'j'n de si'a sutan'o kaj etend'is al la sun'o si'a'j'n povr'a'j'n, nod'a'j'n man'et'o'j'n, kurb'ig'it'a'j'n de podagr'o kiel papag'a'j ung'eg'o'j. ”Ne, ne,” li nur dir'is. ”Kio'n vi dir'as, mi'a kar'a!”
”Est'as ver'e, Nikeforo,” dir'is Prokopio. (Sankt'a Di'patr'in'o, kia'j terur'a'j man'o'j!) ”Vi'a'j ikon'o'j est'as hodiaŭ ne'pag'ebl'a'j. Antaŭ ne'long'e iu hebre'o postul'is por vi'a bild'et'o du mil drakm'o'j'n, kaj kiam li ili'n ne ricev'is, li dir'is, ke li atend'os kaj post dek jar'o'j ricev'os tri'obl'e tiom.
Patr'o Nikeforo modest'e tus'et'is kaj ruĝ'iĝ'is pro grand'eg'a ĝoj'o. ”Sed las'u tio'n,” li babil'et'is. ”Mi pet'as vi'n, kiu parol'us pri mi'a art'et'o? Ne est'as bezon'at'e, mi pet'as; vi hav'as tamen tiel favor'at'a'j'n majstr'o'j'n, kiel est'as tiu Argiropulos, Malvasias, Papadianos, Megalokastros kaj ali'a'j, ekzempl'e tiu, kiel oni nom'as li'n, kiu far'as la mozaik'o'n—”
”Vi opini'as Papanastasiason?” demand'is Prokopio.
”Jes, jes,” murmur'is Nikeforo. ”Oni'dir'e li est'as tre alt'e taks'at'a. Nu, mi ne sci'as; sed mi vid'us en mozaik'o'j pli ver'e mason'ist'ad'o'n ol ver'a'n pentr'o'art'o'n. Oni'dir'e tiu vi'a — nu, kiel oni nom'as li'n —”
”Papanastasias?”
”Jes, Papanastasias. Laŭ'dir'e li est'as Kandiano. Si'a'temp'e oni taks'is kandi'a'n skol'o'n ali'e. Tio ne est'as la ver'a, oni dir'ad'is. Tro pen'eg'a'j lini'o'j, kaj kia'j kolor'o'j! Do vi dir'as, ke tiu Kandiano est'as tiel eg'e ŝat'at'a? Hm, strang'e.”
”Neni'o'n tia'n mi dir'is,” defend'is si'n Prokopio. ”Sed ĉu vi vid'is li'a'j'n last'a'j'n mozaik'o'j'n?”
Patr'o Nikeforo energi'e kap'ne'is. ”Ne, ne, mi'a kar'a.
Kio'n mi vid'us en ili! Lini'o'j kiel drat'o'j, kaj la okul'frap'a or'o! Ĉu vi rimark'is, ke sur li'a last'a mozaik'o ĉef'anĝel'o Gabrielo star'as oblikv'e, kvazaŭ li est'us fal'ant'a? Ja, tiu vi'a Kandiano eĉ ne sci'as desegn'i figur'aĉ'o'n bon'e star'ant'a!”
”Nom'e,” opon'is hezit'e Prokopio, ”hazard'e ĉi tio'n li far'is intenc'e, pro kompozici'a'j motiv'o'j —”
”Do mi respekt'e dank'as al vi,” el'vort'is la abat'o kaj puf'ig'is incit'it'e la vang'o'j'n. ”Pro kompozici'a'j motiv'o'j!
Oni do pov'as pro kompozici'a'j motiv'o'j mal'bon'e desegn'i, ĉu? Kaj la imperi'estr'o mem ir'as tio'n rigard'i kaj dir'as, interes'a, tre interes'a!” Patr'o Nikeforo ek'reg'is si'a'n ekscit'o'n. ”Desegn'aĵ'o, sinjor'o, antaŭ ĉio desegn'aĵ'o: en tio est'as la tut'a art'o.”
”Jen majstr'o parol'as,” flat'is rapid'e Prokopio. ”Mi hav'as en mi'a kolekt'o vi'a'n Ĉiel'ir'o'n, sed mi dir'as al vi, patr'o, ke ni don'us ĝi'n por neni'u Nikaono.”
”Nikaono est'is bon'a pentr'ist'o,” dir'is Nikeforo decid'e.
”Klasik'a skol'o, sinjor'o. Di'o, kia'j bel'a'j proporci'o'j! Sed mi'a Ĉiel'ir'o est'as mal'fort'a bild'o, Prokopio. Tiu'j rigid'a'j figur'o'j kaj tiu Krist'o kun flug'il'o'j kiel cikoni'o — Hom'et'o, Krist'o dev'as ŝveb'i eĉ sen flug'il'o'j! Tio'n oni nom'as art'o!” Patr'o Nikeforo ekscit'e mung'is en manik'o'n. ”Kio'n far'i, tiam mi ankoraŭ ne sci'is pentr'i. Est'is en ĝi nek profund'o nek mov'o —”
Prokopio mir'eg'ant'e ek'rigard'is la kurb'a'j'n man'o'j'n de la abat'o. ”Patr'o, ĉu vi ankoraŭ pentr'as?”
Patr'o Nikeforo kap'ne'is. ”Aĥ ne. Ne, ne. Nur iam — tiam mi i'o'n prov'as por mi'a ĝoj'o.”
”Ĉu figur'o'j'n?” el'vort'is Prokopio.
”Figur'o'j'n. Fil'o, neni'o est'as pli bel'a ol figur'o'j. Star'ant'a'j figur'o'j aspekt'ant'a'j kvazaŭ ili vol'us ek'paŝ'i. Kaj post ili fon'o, en kiu'n, vi dir'us, ili pov'us re'tir'iĝ'i. Ĝi est'as mal'facil'a, mi'a kar'a. Kio'n sci'as pri tio tia vi'a — nu, kiel oni nom'as li'n — tiu mason'ist'o el Kandi'o kun si'a'j mis'desegn'it'a'j figur'aĉ'o'j!”
”Mi ŝat'us vid'i vi'a'j'n nov'a'j'n bild'o'j'n, Nikeforo,” dir'is Prokopio.
Patr'o Nikeforo man'sving'is. ”Kial? Vi hav'as ja vi'a'n Papanastasiason! Grand'eg'a art'ist'o, vi dir'as. Do, jen, kompozici'a'j motiv'o'j! Nu, se li'a'j mozaik'a'j figur'aĉ'o'j est'as ia art'o, mi plu ne sci'as, kio est'as pentr'o'art'o. Vi est'as ja ekspert'o Prokopio; vi ver'simil'e prav'as, ke Papanastasias est'as geni'o.”
”Tio'n mi ne dir'is,” protest'is Prokopio. ”Nikeforo, mi ne ven'is disput'i kun vi pri la art'o, sed sav'i ĝi'n, dum ne est'as mal'fru'e.”
”Kontraŭ Papanastasias?” demand'is Nikeforo vigl'e.
”Ne, sed kontraŭ la imperi'estr'o. Vi sci'as ja pri tio. Li'a Majest'o imperi'estr'o Konstanten'o Kopronimo vol'as, laŭ insist'o de iu'j eklezi'a'j rond'o'j, mal'permes'i la pentr'ad'o'n de ikon'o'j. Laŭ'dir'e ĝi est'as idol'kult'o aŭ io. Tia idiot'ec'o, Nikeforo!”
La abat'o kovr'is la okul'o'j'n per velk'a'j palpebr'o'j. ”Mi aŭd'is pri tio, Prokopio,” li murmur'is. ”Sed tio ne est'as ankoraŭ cert'a. Ne, ankoraŭ ĝi ne est'as pret'a.”
”Ĝust'e tial mi ven'as al vi, patr'o,” parol'is fervor'e Prokopio. ”Tio'n ja ĉiu sci'as, ke por la imperi'estr'o ĝi est'as demand'o nur politik'a. Por li neniel grav'as idol'kult'o, sed li vol'as hav'i trankvil'o'n. Sed kiam tra la strat'o'j kur'as kanajl'ar'o gvid'at'a de mal'pur'a'j fanatik'ul'o'j kaj kri'aĉ'as ’for la idol'o'j'n’, do ni'a majest'a monark'o pens'as, ke plej oportun'e est'os kontent'ig'i tiu'n hirt'a'n societ'aĉ'o'n. Ĉu vi sci'as, ke ili mal'pur'ig'is la fresk'o'j'n en la kapel'o de La plej Sankt'a Am'o?”
”Mi aŭd'is pri tio,” ĝem'et'is la abat'o kun okul'o'j ferm'it'a'j. ”Kia pek'o, Di'patr'in'o! Tia'j'n alt'valor'a'j'n fresk'o'j'n, el la propr'a man'o de Stefanides! Ĉu vi re'memor'as la figur'o'n de sankt'a Sofia, mal'dekstr'e de la ben'ant'a Krist'o? Prokopio, ĝi est'is la plej bel'a star'ant'a figur'o, kiu'n mi iam vid'is. Stefanides, hom'id'o, est'is majstr'o, super'flu'as parol'i!”
Prokopio emfaz'e klin'is si'n al la abat'o: ”Nikeforo, est'as skrib'it'e en la leĝ'o de Moseo: Vi far'os nek gravur'aĵ'o'n nek iu'n simil'aĵ'o'n de la aĵ'o'j, kiu'j est'as supr'e en la ĉiel'o, nek de tiu'j, kiu'j est'as sur la ter'o mal'supr'e, nek de tiu'j, kiu'j est'as en la akv'o'j sub la ter'o. Nikeforo, ĉu prav'as tiu'j, kiu'j asert'as, ke est'as mal'permes'it'e de Di'o pentr'i bild'o'j'n kaj skulpt'i statu'o'j'n?”
Patr'o Nikeforo kap'ne'is, ne mal'ferm'int'e la okul'o'j'n.
”Prokopio,” li el'spir'is post moment'o, ”la art'o est'as tiel sankt'a kiel di'serv'o, ĉar ... ĝi glor'as la di'a'n verk'o'n ... kaj instru'as ĝi'n am'i.” Kaj li skrib'is per povr'a man'o kruc'o'n en aer'o: ”Ĉu ankaŭ la Kre'int'o ne est'is art'ist'o? Ĉu li ne model'is statur'o'n de hom'o el argil'o de la ter'o? Ĉu li ne pri'donac'is ĉiu'n objekt'o'n per kontur'o kaj kolor'o? Kaj kia art'ist'o, Prokopio! Neniam, neniam ni sci'os sufiĉ'e lern'i de li. — Ceter'e tiu leĝ'o valid'is nur por la barbar'a'j temp'o'j, kiam la hom'o'j ankoraŭ ne sci'is bon'e pentr'i.”
Prokopio profund'e el'spir'is. ”Mi sci'is, patr'o, ke vi tiel parol'os,” li dir'is respekt'e. ”Kiel pastr'o — kaj kiel art'ist'o.
Nikeforo, vi ne al'las'os, ke la art'o est'u detru'it'a!”
La abat'o mal'ferm'is la okul'o'j'n. ”Mi? Kio'n mi pov'as far'i, Prokopio? La temp'o est'as mal'bon'a; la civiliz'it'a mond'o barbar'iĝ'as, ven'as hom'o'j el Kandi'o kaj di'o'sci'as de kie — Est'as terur'e, mi'a kar'a; sed per kio ni pov'as tio'n de'turn'i?”
”Nikeforo, se vi parol'us kun la imperi'estr'o —”
”Ne, ne,” dir'is patr'o Nikeforo. ”Kun la imperi'estr'o mi ne pov'as parol'i pri tio. La imperi'estr'o hav'as ja neniu'n rilat'o'n al la art'o, Prokopio. Mi aŭd'is, ke antaŭ ne'long'e li laŭd'is la mozaik'o'j'n de tiu vi'a — nu, kiel vi nom'as li'n?”
”Papanastasias, patr'o.”
”Jes. Tiu, kiu far'as mis'desegn'it'a'j'n figur'aĉ'o'j'n. La imperi'estr'o hav'as eĉ ne ide'o'n, kio est'as la art'o. Kaj Malvasias est'as laŭ mi'a opini'o sam'e mal'bon'a pentr'ist'o. Mem'kompren'e, skol'o Ravenna. Kaj vid'u, tamen ili task'is al li far'i la mozaik'o'j'n en la kort'eg'a kapel'o! Ba, ĉe la kort'eg'o est'as neni'o far'ebl'a, Prokopio. Mi ne pov'as ja tie'n ir'i kaj pet'i, ke oni permes'u al iu Argiropulos aŭ al tiu, kiel vi nom'as tiu'n Kandianon, Papanastasiason, ĉu? difekt'ad'i plu la mur'o'j'n!”
”Ne pri tio tem'as,” dir'is Prokopio pacienc'e. ”Sed konsider'u ke — se venk'os la ikonoklast'o'j — est'os detru'it'a ĉia art'o. Ankaŭ vi'a'j ikon'o'j est'os for'brul'ig'it'a'j. Nikeforo!”
La abat'o man'sving'is. ”Ili est'is mis'a'j, Prokopio,” li murmur'is. ”Antaŭ'e mi ne sci'is pentr'i. Desegn'i figur'o'j'n, sinjor'o, tio'n oni ne tiel facil'e el'lern'as.”
Prokopio montr'is per trem'ant'a fingr'o la antikv'a'n statu'o'n de jun'a Bakĥo, du'on'e kaŝ'it'a'n en flor'ant'a sovaĝ'a roz'arbust'o. ”Ankaŭ tiu statu'et'o est'os frakas'it'a,” li dir'is.
”Kia pek'o, kia pek'o,” flustr'is Nikeforo ferm'et'ant'e dolor'e la okul'o'j'n. ”Ni nom'is la statu'o'n sankt'a Johano Baptist'o, sed ĝi est'as ver'a, perfekt'a Bakĥo. Hor'o'j'n, hor'o'j'n mi ĉi tie rigard'as ĝi'n. Ĝi est'as kvazaŭ preĝ'o, Prokopio.”
”Do vid'u, Nikeforo. Kaj ĉu tiu di'a perfekt'aĵ'o est'u por etern'e detru'it'a? Ĉu dis'bat'u ĝi'n iu pedik'a kri'aĉ'ant'a fanatik'ul'o per martel'o je gruz'o?”
La abat'o silent'is kun inter'plekt'it'a'j man'o'j.
”Vi pov'as sav'i ĉi'a'n art'o'n, Nikeforo,” persvad'is Prokopio insist'e. ”Vi'a sankt'a viv'o kaj vi'a saĝ'o hav'ig'is al vi grand'eg'a'n respekt'o'n en la eklezi'o; la kort'eg'o vi'n alt'e estim'as; vi est'os membr'o de la Grand'a Sinod'o, kiu decid'os, ĉu ĉiu'j statu'o'j kaj bild'o'j est'as nur instrument'o'j por idol'kult'o. Patr'o, la sort'o de ĉia art'o est'as en vi'a'j man'o'j!”
”Vi tro'taks'as mi'a'n influ'o'n, Prokopio,” el'spir'is la abat'o. ”Tiu'j fanatik'ul'o'j est'as fort'a'j kaj hav'as la apog'o'n de la popol'aĉ'o —” Nikeforo ek'silent'is. ”Vi dir'as, ke ili detru'us ĉiu'j'n bild'o'j'n kaj statu'o'j'n?”
”Jes.”
”Kaj mozaik'o'j'n ili ankaŭ detru'us?”
”Jes. Ili for'frap'us ili'n de sur plafon'o'j kaj la ŝton'et'o'j'n ili dis'ĵet'us sur rub'ej'o'n.”
”Jen, jen,” dir'is interes'it'e Nikeforo. ”Do ili ankaŭ dis'frap'us tiu'n mis'desegn'it'a'n ĉef'anĝel'o'n Gabrielon de tiu — nu —”
”Ver'simil'e jes.”
”Tre bon'e,” ek'rid'aĉ'is la abat'o. ”Ĝi est'as eg'e mal'bon'a bild'o, hom'o. Ĝis nun mi ne vid'is tiel ne'ebl'a'j'n figur'aĉ'o'j'n; kaj pri tio oni dir'as kompozici'a'j motiv'o'j! Mi dir'as al vi, Prokopio, ke mal'bon'a desegn'aĵ'o est'as pek'o kaj blasfem'o; tio est'as kontraŭ Sinjor'o Di'o. Kaj tio'n la hom'o'j ador'u? Ne, ne! La ver'o est'as, ke ador'i mal'bon'a'j'n bild'o'j'n est'as efektiv'e idol'kult'o. Mi ne mir'as, ke kontraŭ tio la hom'o'j ribel'as. Ili tut'e prav'as. Kandi'a skol'o est'as herez'o; kaj tiu Papanastasias est'as pli mal'bon'a herez'ul'o ol iu Arlano. Do vi dir'as,” babil'et'is la abat'o ĝoj'e, ”ke ili la pentr'aĉ'o'j'n dis'frap'us? Bon'a'j'n raport'o'j'n vi port'as al mi, kar'a fil'o. Mi ĝoj'as, ke vi ven'is.” Nikeforo pen'e lev'iĝ'is por sign'i, ke la aŭdienc'o fin'iĝ'is. ”Bel'a'n veter'o'n ni hav'as, ĉu?”
Prokopio lev'iĝ'is evident'e konstern'it'a. ”Nikeforo,” li el'vort'is, sed ankaŭ ali'a'j bild'o'j est'os detru'it'a'j! Aŭd'u, ĉiu art'o est'os for'brul'ig'it'a kaj frakas'it'a!”
”Nu, nu,” dir'is la abat'o kviet'ig'e. ”Tio est'as grand'a domaĝ'o, grand'a domaĝ'o. Sed se la mond'o est'u sen'ig'it'a de mal'bon'a desegn'aĵ'o, ni dev'as ne rigard'i tro sever'e iu'n mis'ag'o'n. Nur se la hom'o'j ne ador'os la mis'desegn'it'a'j'n figur'aĉ'o'j'n, kia'j'n far'as tiu vi'a — nu —”
”Papanastasias.”
”Jes, tiu. Mizer'eg'a kandi'a skol'o, Prokopio. Mi ĝoj'as, ke vi mi'n atent'ig'is je la sinod'o. Mi est'os tie, Prokopio, mi est'os tie, eĉ se oni mi'n dev'us tie'n sur'man'e al'port'i.
Ĝis la mort'o mi riproĉ'us al mi, se mi ne ĉe'est'us. Nur se ili dis'frap'os tiu'n ĉef'anĝel'o'n Gabrielon,” ek'rid'is Nikeforo per ŝrump'a'j vang'et'o'j. ”Di'o kun vi, fil'o,” li dir'is, lev'ant'e la kurb'iĝ'int'a'n man'o'n por ben'i.
”Di'o kun vi, Nikeforo,” ek'ĝem'is sen'esper'e Prokopio.
Abat'o Nikeforo for'ir'is sku'et'ant'e en'pens'e la kap'o'n.
”Mal'bon'a kandi'a skol'o,” li murmur'is. ”Plej urĝ'a temp'o por ĉes'ig'i tio'n al ili ... Aĥ Di'o, kia herez'o ... tiu Papanastasias... kaj Papadianos... Tio ne est'as figur'o'j, sed idol'o'j, mal'ben'a'j idol'o'j,” kri'et'is Nikeforo, sving'ant'e si'a'j'n turment'it'a'j'n man'o'j'n. ”Idol'o'j ... idol'o'j ... idol'o'j ...”
[1936]
Sur ŝose'o al Forli (tie, kie la voj'o de'flank'iĝ'as al Lugo) halt'is ĉe iu forĝ'ist'o almoz'monaĥ'o; li est'is ne'grand'a, iom kurb'statur'a, kaj est'is montr'ant'a en larĝ'a rid'et'o kelk'a'j'n flav'a'j'n dent'o'j'n. ”Frat'o forĝ'ist'o,” li dir'is gaj'e, ”Di'o don'u san'o'n, hodiaŭ mi ankoraŭ ne manĝ'is.”
La forĝ'ist'o rekt'iĝ'is, for'viŝ'is la ŝvit'o'n kaj pens'is i'o'n pri vag'em'a'j hom'o'j. ”En'ven'u,” li grumbl'is. ”Pec'o da fromaĝ'o est'os tie.”
La edz'in'o de la forĝ'ist'o est'is graved'a kaj pi'a; ŝi vol'is kis'i la man'o'n de la monaĥ'o, sed tiu rapid'e kaŝ'is ambaŭ man'o'j'n kaj vigl'e muel'parol'is: ”Ne, patri'nj'o, sed se mi kis'us vi'a'n man'o'n? Mi'n oni nom'as frat'o Francisko, almoz'ul'o. Di'o vi'n ben'u!”
”Am'e'n,” el'spir'is la jun'a forĝ'ist-edz'in'o kaj ir'is por pan'o, fromaĝ'o kaj vin'o.
La forĝ'ist'o ne est'is tre parol'em'a; li rigard'is ter'e'n kaj ne sci'is kio'n plu. ”Kaj de kie, Domine?” li demand'is fin'e.
”Nu el Asiz'o,” dir'is la monaĥ'o. ”Bel'a pec'o da voj'o, fraĉjo. Ja vi ne kred'us, kiom da river'et'o'j, vit'ĝarden'o'j kaj pad'o'j est'as en la mond'o. Oni ne kapabl'as ili'n tra'ir'i kaj oni dev'us, hom'o, oni dev'us. Ĉie est'as di'a kre'aĵ'o kaj ir'ant'e, kvazaŭ vi preĝ'us.”
”Mi est'is foj'e eĉ en Bolonjo,” dir'is la forĝ'ist'o en'pens'e, ”sed tio jam est'as tre long'e. Vi sci'as ja, Domine, forĝ'ist'o ne pov'as kun'port'i si'a'n tut'a'n labor'ej'o'n.”
La monaĥ'o kap'jes'is. ”Forĝ'i la fer'o'n,” li dir'is, ”est'as, forĝ'ist'o, kvazaŭ vi serv'us al Di'o. La fajr'o est'as bel'a kaj sankt'a. Frat'o fajr'o, hom'id'o, viv'ant'a di'a kre'aĵ'o. Kiam la fer'o mol'iĝ'as kaj ebl'as ĝi'n fleks'i — kia bel'ec'o, forĝ'ist'o — aj aj! Kaj rigard'i en la fajr'o'n — tio est'as kvazaŭ vizi'o.” I.a monaĥ'o ĉirkaŭ'prem'is per man'o'j la genu'o'j'n kiel knab'o kaj komenc'is rakont'i pri la fajr'o. Fajr'o de paŝt'ist'o'j, fum'ant'a'j fajr'et'o'j en vit'ĝarden'o'j, flam'ant'a ken'o, kandel'o kaj brul'ant'a arb'et'aĵ'o. Dum la forĝ'ist-edz'in'o stern'is sur la tabl'o blank'a'n tol'o'n kaj prepar'is pan'o'n, fromaĝ'o'n kaj vin'o'n, la forĝ'ist'o distr'e palpebr'is, kvazaŭ li rigard'us en fajr'o'n.
”Patr'o,” dir'is mal'laŭt'e la forĝ'ist-edz'in'o, ”ĉu vi ne vol'us iom manĝ'i?”
Frat'o Francisko romp'is per'fingr'e la pan'o'n kaj rigard'is demand'e la forĝ'ist'o'n kaj li'a'n edz'in'o'n. Kaj kio'n vi hav'as, vi du, li mir'is, pro kio vi est'as tiel mal'parol'em'a'j kaj mis'humor'a'j? Tia'j bon'a'j hom'o'j, knab'eg'o kiel urs'o kaj edz'in'o en ben'it'a stat'o, kio est'as kun vi, kio vi'n deprim'as? Al Francisko kresk'is la manĝ'o'pec'o'j en la buŝ'o pro embaras'o kaj mal'ĝoj'o. Per kio mi vi'n, hom'o'j di'a'j, gaj'ig'os? Ĉu mi rakont'u al vi ŝerc'aĵ'o'j'n el vojaĝ'o'j? Ĉu mi kant'u kaj salt'et'u por ĝoj'ig'i vir'in'o'n nask'ont'a'n?
La pord'o iom'et'e apert'iĝ'is. Kaj la forĝ'ist-edz'in'o lev'is la man'o'n kaj pal'iĝ'is. En la pord'o montr'iĝ'is humil'a hund'kap'o kaj tim'em'a'j okul'o'j.
La forĝ'ist'o ek'salt'is, la vejn'o'j sur'frunt'e sang'ŝvel'a'j, kaj impet'is al la pord'o. ”For, ci mal'ben'it'a best'aĉ'o!” li ek'muĝ'is kaj pied'frap'is la pord'o'n. La hund'o ek'jelp'is kaj for'kur'is.
Frat'o Francisko trist'iĝ'is kaj en embaras'o'j kned'is el la pan'o glob'et'o'j'n. ”Forĝ'ist'o, forĝ'ist'o,” li el'puŝ'is, ”kio'n far'is al vi tiu di'a kre'it'aĵ'o?”
I.a forĝ'ist'o si'n turn'is zorg'em'e al si'a edz'in'o. ”Giuliana,” li murmur'is, ”nu, nu! Nu nu!”
La edz'in'o prov'is rid'et'i, ŝi'a'j lip'o'j trem'is; ŝi ek'star'is pal'a kaj sven'em'a kaj sen'vort'e for'ir'is. La forĝ'ist'o rigard'is post ŝi mal'seren'e.
”Frat'o,” flustr'is Francisko aflikt'e ”kial vi pel'as vi'a'n frat'o'n hund'et'o'n for de la tabl'o? Mi ir'as.”
La forĝ'ist'o koler'e for'tus'is. ”Do por ke vi sci'u, Domine,”
li dir'is krud'e, ”tiu hund'o —. Je pask'o ni atend'is vizit'o'n.
Est'is ven'ont'a al ni la frat'in'o de la edz'in'o el Forli, ankoraŭ knab'in'et'o —. Ŝi ne ven'is. Post dek kvar tag'o'j al'vetur'is por ŝi ŝi'a'j ge'patr'o'j ... Ni serĉ'is la knab'in'et'o'n, neni'e spur'o post ŝi. Semajn'o'n antaŭ la pentekost'a dimanĉ'o al'kur'is ni'a hund'et'o de ie el la kamp'o'j kaj tren'as i'o'n en la buŝ'o ĝis la sojl'o. Ni rigard'is, kio — intern'aĵ'o'j. Nur post'e ni trov'is, kio rest'is de la knab'in'et'o —.” La forĝ'ist'o mord'is si'a'j'n lip'o'j'n por super'i tio'n. ”Ni ne sci'as, kiu tio'n far'is al ŝi. Di'o pun'os la murd'int'o'n. Sed la hund'et'o, Domine —.” La forĝ'ist'o man'sving'is. ”Mi ne pov'as ĝi'n mort'ig'i, tio est'as la plej mal'bon'a. Kaj ĝi las'as si'n neniel for'pel'i. Ĝi ĉirkaŭ'ir'ad'as la dom'o'n kaj pet'as —. Ĉu vi sci'as prezent'i al vi, Domine, kia terur'o —.” La forĝ'ist'o fort'e frot'is la vizaĝ'o'n. ”Ni eĉ ne pov'as rigard'i ĝi'n. Dum la nokt'o ĝi hurl'as apud la Pord'o'j—”
Frat'o Francisko ek'trem'is.
”Do vi vid'as,” murmur'is la forĝ'ist'o. ”Pardon'u, Domine, mi ir'os rigard'i Giulianan.”
La monaĥ'o sol'iĝ'is en la ĉambr'o, est'is al li preskaŭ naŭz'e pro la silent'o. Li ir'is pied'pint'e al la dom'peron'o.
Proksim'e star'as flav'a trem'ant'a hund'aĉ'o kun vost'o inter la krur'o'j kaj mal'cert'e fiks'rigard'as li'n. Frat'o Francisko turn'is si'n al ĝi. La hund'et'o prov'e mov'is la vost'o'n kaj jelp'is.
”Aĥ ci povr'ul'o,” murmur'is Francisko kaj vol'is rigard'i ali'e'n, sed la hund'o vost'um'as kaj ne ĉes'as li'n fiks'e al'rigard'i. ”Nu, kio'n ci vol'as?” grumbl'as frat'o Francisko embaras'e. ”Est'as al ci mal'gaj'e, frat'et'o, ĉu? Mal'facil'a afer'o.” La hund'aĉ'o pied'um'as kaj trem'as pro ekscit'o.
”Nu, nu,” kviet'ig'as ĝi'n Francisko. ”Neni'u vol'as kun ci parol'i, ĉu?” La hund'et'o jelp'as kaj ramp'as al la pied'o'j de la monaĥ'o. Frat'o Francisko ĝi'n iel abomen'as. ”Ir'u, ir'u for,” li persvad'as ĝi'n. ”Ci dev'is ne far'i tio'n, kamarad'o. Ĝi est'is sankt'a korp'et'o de la knabinjo —.” La hund'o kuŝ'as ĉe la pied'o'j de la sankt'ul'o kaj plor'ĝem'as. ”Ĉes'u, mi pet'as ci'n,” murmur'as Francisko kaj klin'iĝ'as super la hund'et'o. La hund'o rigid'iĝ'is pro la plej streĉ'a atend'ad'o.
En tiu moment'o la forĝ'ist'o kaj li'a edz'in'o el'ir'is sur la sojl'o'n, ĉar ili serĉ'is si'a'n gast'o'n. Kaj jen, antaŭ la dom'o genu'as la monaĥ'o, grat'ant'e post la orel'o jelp'ant'a'n hund'aĉ'o'n kaj mal'laŭt'e dir'as: ”Do vid'u, frat'et'o, do vid'u, mi'a kar'a; kial ci lek'as mi'a'j'n man'o'j'n?”
La forĝ'ist'o snuf'e ek'spir'eg'is. Francisko turn'is si'n al li kaj timid'e babil'is: ”Kompren'u, forĝ'ist'o, ĝi tiel pet'is! Kiel vi nom'as ĝi'n?”
”Bracco,” murmur'is la forĝ'ist'o.
”Bracco,” dir'is sankt'a Francisko kaj la hund'et'o rapid'e lek'is li'a'n vang'o'n. Frat'o Francisko lev'iĝ'is. ”Jam sufiĉ'e, frat'et'o, mi dank'as vi'n. Mi ir'u jam, forĝ'ist'o.” Li ne sci'is rapid'e, kiel adiaŭ'i; li star'is antaŭ la forĝ'ist-edz'in'o kaj pens'is kun ferm'it'a'j okul'o'j pri iu ben'o.
Kiam li apert'is ili'n, genu'as antaŭ li la jun'a edz'in'o kaj hav'as la man'o'n met'it'a sur la kap'o de la flav'a hund'o.
”Di'o est'u laŭd'at'a,” el'spir'is Francisko kaj montr'is la flav'a'j'n dent'o'j'n. ”Di'o re'pag'u tio'n al vi!”
Kaj la hund'et'o kvivit'ant'e pro sovaĝ'eg'a ĝoj'o komenc'is kur'eg'i en rond'o ĉirkaŭ la sankt'ul'o kaj la genu'ant'a vir'in'o.
[1932] J
La hom'o'j sur la plac'o de Sankt'a Mark'o apenaŭ turn'is la kap'o'n, kiam arest'ist'o'j konduk'is tiu'n mal'jun'ul'o'n al la doĝ'o. Li est'is tre kaduk'a kaj mal'pur'a, oni dir'us, ke li est'as iu et'ŝtel'ist'o el haven'o.
”Ĉi tiu vir'o,” anonc'is podestà vicegerente antaŭ la doĝ'a tron'o, ”dir'as, ke li est'as nom'at'a Giovanni Fialho, komerc'ist'o el Lisbon'o; li asert'as, ke li est'is posed'ant'o de ŝip'o kaj ke li'n kun la tut'a ŝip'an'ar'o kaj karg'o kapt'is alĝeriaj pirat'o'j; li depozici'as, ke li sukces'is fuĝ'i el galer'o kaj ke li pov'us far'i al la Venecia respublik'o eminent'a'j'n serv'o'j'n — kia'j'n, tio'n li laŭ'dir'e pov'as konfid'i nur al vi'a doĝ'a ekscelenc'o mem.”
La mal'jun'a doĝ'o atent'e rigard'is la hirt'a'n mal'jun'ul'o'n per si'a'j bird'okul'o'j. ”Do vi,” li dir'is fin'e, ”vi dir'as, ke vi labor'is sur galer'o?”
La ven'ig'it'a vir'o anstataŭ respond'o nud'ig'is si'a'j'n mal'pur'a'j'n maleol'o'j'n; ili est'is ŝvel'int'a'j de katen'o'j. ”Kaj dors'o,” li al'don'is, ”nur'a'j cikatr'o'j, vi'a doĝ'a ekscelenc'o. Ĉu vi bon'vol'as dezir'i, ke mi ĝi'n montr'u al vi —”
”Ne, ne,” rapid'is dir'i la doĝ'o. ”Ne est'as bezon'at'e.
Kio'n vi vol'is dir'i al ni?”
La kaduk'a vir'et'o lev'is la kap'o'n. ”Dispon'ig'u al mi ŝip'o'j'n, vi'a doĝ'a ekscelenc'o,” li dir'is klar'e. ”Mi konduk'os ili'n al Ofiro, land'o de or'o.”
”Al Ofiro,” murmur'is la doĝ'o. ”Ĉu vi trov'is Ofiron?”
”Mi ĝi'n trov'is,” dir'is la mal'jun'ul'et'o, ”kaj est'is tie naŭ monat'o'j'n, ĉar mi dev'is ripar'i la ŝip'o'n.”
La doĝ'o inter'ŝanĝ'is rapid'a'n rigard'o'n kun si'a dokt'a konsil'ant'o, la episkop'o el Pordenone. ”Kie est'as Ofiro?”
li demand'is la mal'jun'a'n komerc'ist'o'n.
”Tri'monat'a'n vojaĝ'o'n de ĉi tie,” dir'is la navig'ist'o. ”Oni dev'as ĉirkaŭ'ŝip'i la tut'a'n Afrik'o'n kaj post'e oni de'nov'e navig'as nord'e'n.”
La episkop'o de Pordenone atent'e klin'iĝ'is. ”Kaj ĉu Ofiro situ'as sur la bord'o de mar'o?”
”Ne. Ĝi kuŝ'as naŭ vojaĝ'tag'o'j'n de la mar'bord'o kaj situ'as ĉirkaŭ'e de grand'a lag'o, blu'a kiel safir'o.”
La episkop'o de Pordenone et'e kap'jes'is. ”Kaj kiel vi ating'is la intern'o'n de la land'o?” demand'is la doĝ'o. ”Oni dir'as, ke Ofiro est'as apart'ig'it'a de la mar'o per ne'trans'ir'ebl'a'j mont'o'j kaj dezert'o'j.”
”Jes,” dir'is navig'ist'o Fialho, ”en Ofiron ne konduk'as voj'o. La dezert'o svarm'as de leon'o'j, kaj la mont'o'j est'as vitr'ec'a'j kaj glat'a'j kiel vitr'o el Mur'an'o.”
”Kaj vi est'is trans ili?” el'vort'is la doĝ'o.
”Mi est'is. Kiam mi est'is ripar'ant'a la ŝip'o'n eg'e difekt'it'a'n de la tempest'o'j, ven'is al la bord'o hom'o'j, vest'it'a'j per blank'a vest'o, purpur'e border'it'a, kaj ili man'sving'is al ni.”
”Negr'o'j?” demand'is la episkop'o.
”Ne, monsinjor'o. Blank'a'j kiel Angl'o'j, kaj har'o'j'n ili hav'is long'a'j'n, sur'ŝut'it'a'j'n per or'a polv'o. Ili est'is tre bel'a'j.”
”Nu, kaj ĉu ili est'is arm'it'a'j?” plu demand'is la doĝ'o.
”Ili hav'is or'a'j'n lanc'o'j'n. Ili ordon'is al ni pren'i ĉio'n, kio'n ni hav'as el fer'o, kaj inter'ŝanĝ'i tio'n en Ofiro por or'o. En Ofiro ja ne est'as la fer'o. Ili mem inspekt'is, por ke ni pren'u ĉiu'n fer'o'n: la ankr'o'j'n, ĉen'o'j'n, arm'il'o'j'n, ankaŭ eĉ najl'o'j'n, per kiu'j est'is kun'ig'it'a ni'a ŝip'o.”
”Kaj kio plu'e?” demand'is la doĝ'o.
”Sur la bord'o atend'is greg'o da flug'il'hav'a'j ŝarĝ'best'o'j, proksim'um'e ses'dek. Ili hav'is flug'il'o'j'n kiel cign'o'j. Oni nom'as ili'n Pegaz'o'j.”
”Pegaz'o,” dir'is en'pens'e la dokt'a episkop'o, ”pri ĝi konserv'iĝ'is al ni raport'o'j jam de antikv'a'j Grek'o'j. Ŝajn'as do, ke la Grek'o'j efektiv'e kon'is Ofiron.”
”En Ofiro nom'e oni parol'as grek'e,” deklar'is la mal'jun'a komerc'ist'o. ”Mi sci'as iom grek'e, ĉar en ĉiu haven'o est'as iu ŝtel'ist'o el Kandi'o aŭ Smirno.”
”Tio est'as interes'a'j inform'o'j,” murmur'is la episkop'o.
”Kaj ĉu la Ofiranoj est'as krist'an'o'j?”
”Di'o ne pun'u mi'n,” dir'is Fialho, ”ili est'as ĝis'ost'e pagan'o'j, monsinjor'o. Ili ador'as iu'n Apolon'o'n aŭ kiel ili li'n nom'as.”
La Pordenona episkop'o sku'et'is la kap'o'n. ”Tio do konform'as. Probabl'e ili est'as post'e'ul'o'j de la Grek'o'j, al'pel'it'a'j de mar'tempest'o post la konker'o de Troj'o. Kaj kio plu'e?”
”Plu'e?” dir'is Giovanni Fialho. ”Nu ni met'is la fer'o'n sur la flug'il'hav'a'j'n azen'o'j'n. Tri el ni, nom'e mi, iu Chico el Kadiz'o kaj Manolo Pere'ir'a el Coimbay ricev'is flug'il'hav'a'j'n ĉeval'o'j'n kaj gvid'at'e de tiu'j vir'o'j el Ofiro, ni flug'is rekt'e orient'e'n. La vojaĝ'o daŭr'is naŭ tag'o'j'n. Ĉiu'n nokt'o'n ni descend'is, por ke la Pegaz'o'j pov'u manĝ'i kaj trink'i. Ili manĝ'as nur asfodel'o'j'n kaj narcis'o'j'n.”
”Vid'ebl'e ili est'as de grek'a de'ven'o,” murmur'is la episkop'o.
”La naŭ'a'n tag'o'n ni ek'vid'is lag'o'n blu'a'n kiel safir'o,”
daŭr'ig'is la mal'jun'a komerc'ist'o. ”Ni descend'is sur ĝi'a bord'o. En ĝi est'as arĝent'a'j fiŝ'o'j kun ruben'okul'o'j. Kaj la sabl'o de tiu lag'o, vi'a doĝ'a ekscelenc'o, est'as nur'a'j perl'o'j, grand'a'j kiel silik'et'o'j. Manolo fal'is ter'e'n kaj komenc'is man'rast'i la perl'o'j'n plen'man'e; kaj tiam dir'is al ni iu el ni'a'j akompan'ant'o'j, ke ĝi est'as bon'eg'a sabl'o, el kiu en Ofiro oni prepar'as kalk'o'n.”
La doĝ'o ek'okul'eg'is. ”Kalk'o el perl'o'j! Mir'eg'ind'a!”
”Post'e oni konduk'is ni'n en la reĝ'a'n palac'o'n. Ĝi est'is tut'e el alabastr'o, nur la tegment'o est'is el or'o kaj bril'is kiel sun'o. Tie ni'n akcept'is la Ofira reĝ'in'o, sid'ant'a sur kristal'a tron'o.”
”Ĉu en Ofiro reg'as vir'in'o?” ek'mir'is la episkop'o.
”Tiel est'as, monsinjor'o. Vir'in'o de impon'a bel'ec'o, simil'ant'a al iu di'in'o.”
”Ver'simil'e iu el Amazon'o'j,” opini'is la episkop'o medit'em'e.
”Kaj kio'n la ali'a'j vir'in'o'j,” vort'ig'is la doĝ'o, ”sci'u, mi opini'as la vir'in'o'j'n ĝeneral'e, ĉu est'as tie bel'a'j vir'in'o'j?”
La navig'ist'o kun'plekt'is la man'o'j'n. ”Aĥ vi'a doĝ'a ekscelenc'o, tia'j eĉ ne est'is en Lisbon'o dum mi'a jun'aĝ'o.”
La doĝ'o man'agit'is. ”Ne dir'u! En Lisbon'o, oni'dir'e, la vir'in'o'j est'as nigr'a'j kiel kat'o'j. Sed en Venecio, hom'id'o, en Venecio antaŭ proksim'um'e tri'dek jar'o'j, tiam est'is vir'in'o'j! Kvazaŭ de Tizian! Kaj kio'n la vir'in'o'j en Ofiro, rakont'u!”
”Mi est'as mal'jun'a, vi'a ekscelenc'o,” dir'is Fialho, ”sed Manolo pov'us rakont'i, se ne mort'ig'us li'n la Muzulman'o'j, kiu'j ni'n kapt'is apud la Balear'o'j.”
”Ĉu li pov'us mult'o'n rakont'i?” demand'is la doĝ'o interes'it'e.
”Madon'o,” ek'kri'is la mal'jun'a navig'ist'o, ”tio'n vi, ekscelenc'o, kred'us eĉ ne al li. Mi dir'as, kiam ni tie pas'ig'is dek kvar tag'o'j'n, vi est'us pov'int'a la tut'a'n Manolon el'sku'i el pantalon'o.”
”Kaj kio'n la reĝ'in'o?”
”La reĝ'in'o hav'is fer'a'n zon'o'n kaj fer'a'j'n bracelet'o'j'n.
Laŭ'dir'e vi hav'as fer'o'n, ŝi dir'is; al ni iam liver'as la fer'o'n arab'a'j komerc'ist'o'j.”
”Arab'a'j komerc'ist'o'j!” ek'kri'is la doĝ'o kaj pugn'o'frap'is la apog'il'o'n. ”Jen vi vid'as, ĉie ni'n kanajl'o'j el'puŝ'as el la merkat'o'j! Tio'n ni ne toler'os, ĉi tie tem'as pri la plej alt'a'j interes'o'j de la Venecia respublik'o! En Ofiron dev'as liver'i ni, kaj punkt'o! Mi don'os al vi tri ŝip'o'j'n, Giovanni, tri ŝip'o'j'n plen'a'j'n de fer'o ”
La episkop'o lev'is la man'o'n. ”Kaj kio plu'e, Giovanni?”
”La reĝ'in'o ofert'is al mi por ĉiu mi'a fer'o egal'a'n pez'o'n da or'o.”
”Kaj vi tio'n, mem'kompren'e, akcept'is, vi ŝtel'ist'o!”
”Mi ne akcept'is, monsinjor'o. Mi dir'is, ke mi vend'as la fer'o'n ne laŭ pez'o, sed laŭ volumen'o.”
”Ĝust'e,” dir'is la episkop'o. ”Or'o pli pez'as.”
”Special'e or'o el Ofiro, monsinjor'o. Ĝi est'as tri'obl'e pli pez'a ol la ordinar'a or'o kaj est'as ruĝ'a kiel fajr'o. La reĝ'in'o do ordon'is, ke oni forĝ'u el la or'o egal'a'n ankr'o'n, egal'a'j'n najl'o'j'n, egal'a'j'n ĉen'o'j'n kaj egal'a'j'n glav'o'j'n, kia'j est'is la ni'a'j fer'a'j. Tial ni dev'is kelk'a'j'n semajn'o'j'n atend'i.”
”Kaj kial ili bezon'as fer'o'n?” mir'is la doĝ'o.
”Ĉar ĝi est'as por ili mal'oft'aĵ'o, vi'a ekscelenc'o,” dir'is la mal'jun'a komerc'ist'o. ”Ili pret'ig'as el ĝi juvel'o'j'n kaj mon'o'n. Ili kaŝ'as fer'a'j'n najl'o'j'n en kest'o'j kiel trezor'o'n. Ili dir'as, ke fer'o est'as pli bel'a ol or'o.”
I.a doĝ'o mal'lev'is la palpebr'o'j'n, simil'a'j'n al palpebr'o'j de meleagr'o. ”Mir'ind'a,” li murmur'is. ”Tio est'as, Giovanni, ekster'ordinar'e mir'ind'a. Kaj kio post'e okaz'is?”
”Post'e ili ŝarĝ'is per tiu or'o la flug'il'hav'a'j'n mul'o'j'n kaj transport'is ni'n egal'manier'e al la mar'bord'o. Tie ni kun'ig'is la ŝip'o'n per or'a'j najl'o'j kaj pend'ig'is or'a'n ankr'o'n per or'a ĉen'o. La ŝir'it'a'j'n ŝnur'eg'ar'o'n kaj vel'o'j'n ni anstataŭ'is per silk'a'j kaj ek'ŝip'is per favor'a vent'o hejm'e'n.”
”Kaj la perl'o'j,” dir'is la doĝ'o, ”ĉu neniu'j'n perl'o'j'n vi kun'pren'is?”
”Ni ne kun'pren'is,” dir'is Fialho. ”Mi pet'as pardon'o'n, da ili tie est'is ja kiel da sabl'o. Nur kelk'a'j perl'er'o'j implik'iĝ'is en ni'a'j'n ŝu'o'j'n kaj ankaŭ tiu'j'n for'pren'is de ni la alĝeriaj pagan'o'j, surpriz-atak'int'a'j ni'n apud Balear'o'j.”
”Ŝajn'as,” murmur'is la doĝ'o, ”ke ĉi tiu pri'skrib'o est'as sufiĉ'e ver'simil'a.”
La episkop'o iom'et'e jes'is. ”Kaj kio pri la best'o'j,” li re'memor'is. ”Ĉu ekzist'as en Ofiro iu'j centaŭr'o'j?”
”Mi ne aŭd'is pri ili, monsinjor'o,” dir'is respekt'e la navig'ist'o. ”Sed est'as tie fenikopter'o'j.”
La episkop'o ek'snuf'is tra la naz'o. ”Vi ver'simil'e erar'as.
Fenikopter'o'j est'as ja en Egipti'o — est'as kon'at'e, ke ili hav'as nur unu pied'o'n.”
”Kaj ili hav'as tie sovaĝ'a'j'n azen'o'j'n,” al'don'is la navig'ist'o, ”stri'it'a'j'n nigr'e kaj blank'e, egal'manier'e kiel tigr'o'j.” La episkop'o lev'is suspekt'e la okul'o'j'n. ”Vi, ĉu vi ne vol'as ni'n parol'tromp'i? Kiu iam vid'is stri'it'a'j'n azen'o'j'n? Unu afer'o mir'ig'as mi'n, Giovanni. Vi asert'as, ke trans la Ofiran mont'ar'o'n vi flug'is sur flug'il'hav'a'j mul'o'j.”
”Tiel est'as, monsinjor'o.”
”Hm, ni rigard'u. Laŭ arab'a'j raport'o'j viv'as en la Ofiraj mont'o'j la bird'o Grif'o, kiu, kiel kon'at'e, hav'as metal'a'n bek'o'n, metal'a'j'n ung'eg'o'j'n kaj bronz'a'j'n plum'tub'o'j'n.
Ĉu vi aŭd'is neni'o'n pri ĝi?”
”Mi ne aŭd'is, monsinjor'o,” balbut'is la navig'ist'o.
La episkop'o de Pordenone sku'is konsider'em'e la kap'o'n.
”Trans la mont'o'j'n, hom'id'o, ne ebl'as flug'i, tio'n vi ne kred'ig'os al ni; ja tie, kiel pruv'it'e, viv'as la bird'o Grif'o.
Est'as teknik'e ne'ebl'e, la bird'o Grif'o for'bek'us la Pegaz'o'j'n kiel hirund'o muŝ'o'j'n. Hom'o, ni'n vi ne super'ruz'os. Kaj kio, vi fripon'o, kia'j arb'o'j tie kresk'as?”
”Nu, kia'j arb'o'j,” el'ig'is el si la mal'feliĉ'ul'o, ”est'as kon'at'e, kia'j arb'o'j. Palm'o'j, monsinjor'o.”
”Do vid'u, kiel vi mensog'as,” dir'is la episkop'o venk'e.
”Laŭ Bubon'o el Biskro, kiu est'as aŭtoritat'o en ĉi-afer'o'j, kresk'as en Ofiro granat'arb'o'j, kiu'j hav'as karbunkol'o'j'n anstataŭ kern'o'j. Vi el'pens'is, kamarad'o, mal'saĝ'a'n histori'o'n!”
Giovanni Fialho fal'is genu'e'n. ”Kiel est'as Di'o super mi, monsinjor'o, kiel mi, mal'kler'a komerc'ist'o, pov'us el'pens'i Ofiron?”
”Al mi vi i'o'n rakont'os,” mentor'is li'n la dokt'a episkop'o, ”mi sci'as pli bon'e ol vi, ke en la mond'o ekzist'as Ofiro, land'o de or'o; sed, kio koncern'as vi'n, vi est'as mensog'ul'o kaj fripon'o. Tio, kio'n vi dir'as, kontraŭ'as al fid'ind'a'j font'o'j kaj est'as do mensog'a. Vi'a doĝ'a ekscelenc'o, tiu ul'o est'as tromp'ist'o.”
”De'nov'e unu,” ek'ĝem'is la mal'jun'a doĝ'o, zorg'o'plen'e palpebr'ant'e. ”Terur'e, kiom da aventur'ul'o'j ekzist'as hodiaŭ. For'konduk'u li'n!”
Podestà vicegerente demand'e ek'rigard'is.
”Kiel ordinar'e, kiel ordinar'e,” osced'is la doĝ'o. ”Las'u li'n sid'i, ĝis li blu'iĝ'os, kaj post'e vend'u li'n por galer'o. Domaĝ'e,” li murmur'is, ”ke li est'as tromp'ul'o: kelk'o el la dir'it'a hav'is i'a'n kern'o'n ... Ver'simil'e li aŭd'is tio'n de la Arab'o'j.”
[1932] J
Ne, neni'o est'as al mi, vart'ist'in'o, — kaj ne dir'u al mi or'a knabinjo. Mi sci'as, ke vi tiel dir'is al mi, kiam mi est'is mal'grand'a; kaj reĝ'o Lear dir'is al mi vi bub'o et'ul'a, ĉu vi sci'as? Li prefer'e est'us hav'int'a fil'o'n, — kio'n vi pens'as, ĉu fil'o'j est'as pli bon'a'j ol knab'in'o'j? Reg'a'n est'is de ĉiam fraŭl'in'et'o, kaj Kordelia — vi sci'as ja: la muŝ'o'j manĝ'u mi'n. Vigl'a kiel lign'o'ŝtip'o. Kaj Reg'a'n — oni eĉ ne supoz'us tio'n ĉe ŝi: la naz'o'n supr'e'n, kiel reĝ'in'o, sed ego'ist'in'o, ĉu vi memor'as? En ŝi tio est'is de ĉiam. Dir'u, av'in'o, ĉu mi est'is mal'bon'a, est'ant'e mal'grand'a. Do vid'u.
Kiel okaz'as, ke la hom'o iĝ'as mal'bon'a? Mi sci'as, vart'ist'in'o, ke mi est'as mal'bon'a. Ne dir'u, ankaŭ vi tio'n pens'as. Al mi est'as indiferent'e, kio'n vi ĉiu'j pens'as pri mi. Ebl'e ankaŭ mal'bon'a: sed en tio, kio est'is kun la patr'o, mi prav'is, vart'ist'in'o. Kial li nur obstin'is en tio, ke li dev'as tren'i kun si tiu'j'n cent si'a'j'n vir'aĉ'o'j'n, kaj se ili est'us nur cent: sed krom'e ankoraŭ ĉia'spec'a serv'ist'ar'o, — tio simpl'e ne est'as ebl'a. Li'n mi tre ŝat'us vid'i, je mi'a anim'o, vart'ist'in'o, mi am'is li'n, tre'eg'e am'is, mult'e pli ol iu'n ali'a'n en la mond'o; sed tiu li'a band'o, Krist'o Sinjor'o. — Ili far'is ja el mi'a dom'o bordel'o'n! Nur re'memor'u, vart'ist'in'o, kiel ĉi tie aspekt'is: nur'a'j mal'labor'em'ul'o'j, nur'a rumoro kaj kverel'o'j kaj kri'ad'o, kaj da mal'pur'aĵ'o, nu vi sci'as —.
Pli mal'bon'a ol sterk'ej'o. Dir'u, vart'ist'in'o, kiu dom'estr'in'o tio'n toler'us? Kaj ordon'i al ili oni ne pov'is, ba ne! al ili pov'is i'o'n ordon'i nur reĝ'o Lear. Al mi ili nur rikan'is.
Nokt'e ili far'is vizit'o'j'n al la serv'ist'in'o'j — sen'ĉes'e est'is ie aŭd'ebl'e paŝ’, paŝ’, kaj susur'o kaj pep'ad'o — la duk'o dorm'is kiel lign'o; mi vek'as li'n, ĉu vi aŭd'as? Kaj li murmur'is, las'u ili'n kaj dorm'u. — Imag'u, vart'ist'in'o, kiel est'is al mi ĉe tio! Ankaŭ vi est'is jun'a, vi sci'as tio'n imag'i, ĉu?
Kiam mi plend'is al reĝ'o Lear, li eĉ pri'rid'is mi'n: sci'u knab'in'o, kio'n ali'a'n vi pov'as atend'i de la vir'o'j? Ŝtop'u vi'a'j'n orel'o'j'n, kaj pret'e.
Kaj mi do dir'is al li, ke tio ne est'as ebl'a, ke li dev'as almenaŭ du'on'o'n de tiu'j neni'far'ul'o'j for'ig'i. Kaj sci'u, li ofend'iĝ'is. Ke est'as mal'dank'o kaj simil'e. Li terur'e furioz'is, vi eĉ ne pov'as imag'i. Sed mi sci'as ja, kio pov'as est'i kaj kio ne; ili dev'as zorg'i nur pri tiu si'a honor'o, sed ni vir'in'o'j, ni dev'as pens'i pri la dom'o kaj ord'o. Al ili est'as indiferent'e, eĉ se ĉi tie est'us kvazaŭ en ĉeval'ej'o. Dir'u, vart'ist'in'o, ĉu mi prav'is aŭ ne? Do, vid'u. Kaj pa'ĉj'o mort'e ofend'iĝ'is. Kio'n mi dev'is far'i? Mi sci'as, av'in'o, kio est'as mi'a dev'o al li, sed kiel vir'in'o mi ankaŭ hav'as dev'o'n al mi'a dom'o, kio'n vi pens'as? Kaj pro tio pa'ĉj'o mi'n mal'ben'is. Kaj la duk'o — li nur palpebr'is kaj sen'decid'e star'is. Ĉu vi pens'as, ke li defend'is mi'n? Ne. Li toler'is trakt'i mi'n kiel mal'bon'a'n, bagatel'em'a'n, kverel'em'a'n vir'in'o'n.
Vart'ist'in'o, ĉu vi aŭd'as, vart'ist'in'o, en tiu moment'o io en mi iel krev'is: mi — mi — mi komenc'is mal'am'i mi'a'n edz'o'n. Mi mal'am'as li'n, bon'e sci'u tio'n! Mi mal'am'as !
Kaj mi mal'am'as pa'ĉj'o'n, ĉar li est'as kulp'a pri tio, ĉu vi kompren'as? Jes ja tiel est'as, jes ja tiel est'as; mi est'as mal'bon'a, mi sci'as, sed mi est'as mal'bon'a nur tial, ĉar mi prav'is — Ne, ne parol'u; mi ver'e est'as mal'bon'a. Vi sci'as ja, av'in'o, ke mi hav'as am'ant'o'n, ĉu? Se vi sci'us, kiel indiferent'e est'as al mi, ke vi tio'n sci'as! Ĉu vi pens'as, ke mi am'as Edmundon? Mi ne am'as; sed mi vol'as iel venĝ'i por tio, ke la duk'o ne kondut'is vir'ec'e. Simpl'e mi mal'am'as li'n. Vart'ist'in'o, eĉ ne ide'o'n vi hav'as, kio est'as mal'am'i! Tio signif'as est'i mal'bon'a, mal'bon'a, plen'plen'e mal'bon'a. Kiam oni komenc'as mal'am'i — kvazaŭ oni tut'e ŝanĝ'iĝ'us. Mi est'is tut'e bon'a knab'in'o, kaj pov'is est'i el mi bon'a edz'in'o; mi est'is fil'in'o, est'is frat'in'o, kaj nun mi est'as nur mal'bon'a. Mi ankaŭ jam vi'n ne am'as, av'in'o, nek mi'n, nek mi'n. Mi prav'is; se ili est'us tio'n agnosk'int'a'j, mi est'us ali'a, kred'u al mi — Ne, mi ne plor'as. Ne pens'u, ke tio mi'n iel sufer'ig'as.
Mal'e, oni est'as pli liber'a, mal'am'ant'e. Oni pov'as pens'i kio'n ajn — antaŭ neni'o oni dev'as halt'i. Vid'u, antaŭ'e mi ne kuraĝ'is vid'i ĉe mi'a edz'o, ke li est'as antipati'a, ke li est'as dik'ventr'a, ke li est'as pantofl'ul'o, ke li'a'j man'o'j ŝvit'as; kaj nun mi vid'as tio'n. Nun mi vid'as, ke pa'ĉj'o Lear est'as rid'ind'a tiran'o, ke li est'as sen'dent'a kaj frenez'a mal'jun'ul'aĉ'o — ĉio'n mi vid'as. Ke Reg'a'n est'as vipur'o kaj mi, vart'ist'in'o, ke mi hav'as en mi tia'j'n strang'a'j'n kaj terur'a'j'n afer'o'j'n — antaŭ'e mi tio'n eĉ ne sci'et'is. Subit'e ĉio ĉi ven'is.
Dir'u, ĉu tio est'as mi'a kulp'o? Mi prav'is; ili ne dev'is pel'i mi'n tiel ekstrem'e'n. Tio'n vi ne pov'as kompren'i, vart'ist'in'o. Iam mi pens'as, ke mi pov'us murd'i la duk'o'n, ronk'ant'a apud mi. Simpl'e per ĉas'tranĉ'il'o li'n buĉ'i. Aŭ venen'i Reg'a'n. Jen, fratinjo, trink'u vin'o'n. Ĉu vi sci'as, ke Reg'a'n vol'as for'log'i de mi Edmundon? Ne ĉar ŝi am'us li'n; Reg'a'n est'as mal'varm'a kiel ŝton'o. Sed ŝi far'as tio'n kontraŭ mi. Kaj ŝi kalkul'as kun tio, ke Edmundo iel for'ig'os tiu'n mal'saĝ'ul'o'n duk'o'n kaj mem uzurp'os la tron'o'n post Lear. Nepr'e tiel est'as, vart'ist'in'o. Reg'a'n est'as nun vidv'in'o — tiu lacert'o hav'is de ĉiam feliĉ'o'n. Sed ne pens'u, ke ŝi sukces'os: mi atent'as kaj mal'am'as. Mi eĉ ne dorm'as, nur por pov'i pens'i kaj mal'am'i. Se vi sci'us, kiel oni en mal'lum'o bel'e kaj sen'fin'e mal'am'as. Kaj se mi re'memor'as, ke ĉio ĉi ven'is nur pro obstin'o de la pa'ĉj'o kaj iu mal'ord'o en la dom'o — Dir'u, tio'n neni'u mastr'in'o pov'us toler'i.
Vart'ist'in'o, vart'ist'in'o, vart'ist'in'o, kial ili tiam ne vid'is, ke mi prav'is!
[1933] Hamlet'o, princ'o dan'a [Scen'o dek'a] (Rosenkrantz kaj Guildenstern est'as for'ir'ont'a'j) Hamlet'o Moment'o'n sol'e, kar'a Guildenstern, nur vort'o'n, Rosenkrantz!
GUILDENSTERN Bon'vol'u, princ'o?
ROSENKRANTZ Vi dezir'as, princ'o?
Hamlet'o Nur demand'o.
Kiel la prezent'ad'o por'kort'eg'a, la tragedi’ pri reg'o venen'int'o, efik'is je la reĝ'o?
ROSENKRANTZ Terur'e, princ'o.
Hamlet'o Terur'e, ĉu?
GUILDENSTERN La reĝ'o perpleks'iĝ'is.
Hamlet'o Kaj la reĝ'in'o?
ROSENKRANTZ La reĝ'in’ sven'em'is.
Hamlet'o Kaj la ceter'a'j?
GUILDENSTERN Kiu'j, princ'a moŝt'o?
Hamlet'o Nu, vi kaj kort'eg'an'o'j, sinjor'in'o'j kaj ĉiu ĉe'est'ant'a en la ĉambr'o, dum oni lud'is tio'n. Kio'n ili?
ROSENKRANTZ Neni'o'n, princ'o.
GUILDENSTERN Ili'n ĉio rav'is, ke eĉ ne vort'o'n ili pov'is dir'i.
Hamlet'o Kaj Poloni'o?
GUILDENSTERN Poloni'o plor'is.
Hamlet'o La kort'eg'an'o'j?
ROSENKRANTZ Ili plor'singult'is.
Mi mem ne pov'is, princ'o, ten'i larm'o'j'n kaj vid'is, ke amik'o Guildenstern l’ okul-ros'o'n kaŝ'is per manik'o.
Hamlet'o Kaj la soldat'o'j?
GUILDENSTERN Turn'is for vizaĝ'o'n, por kaŝ'i si'a'n fort'a'n emoci'o'n.
Hamlet'o Vi pens'as do, ke tiu lud'o est'is — ROSENKRANTZ Sukces’ grand'eg'a.
GUILDENSTERN Jes, sed merit'it'a.
ROSENKRANTZ La bril'a ludkonstru’!
GUILDENSTERN La scen-vigl'ec'o!
Hamlet'o La teatr'aĵ'o tamen hav'is mank'o'j'n — ROSENKRATZ Pardon'u, princ'o, kia'j'n?
Hamlet'o Hm, ekzempl'e ...
La lud'o pov'is est'i ja pli bon'a.
Mi sci'as, l’ aktor'o'j far'is, kio ebl'is, tamen ili'a re ̧’ ne est'is reĝ'o, nek la murd'int’ murd'int'o. Ho, sinjor'o'j, se la murd'int'o'n est'us mi lud'int'a tiam — mi ĵur'as al vi per Hekat'a, eĉ mem murd'int’ ek'kon'us ver'a'n murd'o'n!
Pri'juĝ'u mem! (Li lud'as.) ROSENKRANTZ O, princ'o, grandioz'e!
GUILDENSTERN Lud'it'e bril'e!
ROSENKRANTZ Oni dir'us ver'e, ke fakt'e vid'is vi murd'int'o'n iam kaŝ'ir'i al labor'o terur'eg'a.
Hamlet'o Ne, Rosenkrantz, ĝi ja en mi trov'iĝ'as, — de kie kaj por kio? Kiu sci'as? Ĉit, aŭd'u!
GUILDENSTERN Kio'n, princ’?
Hamlet'o — Sekret'o'n mi'a'n.
ROSENKRANTZ Aj, princ’, ĉu ver'e?
Hamlet'o Eĉ sekret'o'n grand'a'n.
Neni'o'n por orel'o'j kort'eg'an'a'j, nur por amik'o'j la plej bon'a'j. Ven'u!
GUILDENSTERN Princ'o!
Hamlet'o Neni'a princ’!
GUILDENSTERN Ne, vi'a moŝt'o.
Hamlet'o Nur Hamlet'o.
GUILDENSTERN Laŭ vi'a vol'o, princ'o.
Hamlet'o Do, aŭskult'u, kaj ĉe vi ten'u kaŝ'e mi'a'n plan'o'n matur'iĝ'int'a'n plen'e.
ROSENKRANTZ Kia'n, kar'a princ'o?
Hamlet'o Aktor'o est'os mi.
ROSENKRANTZ Ĉu ver'e, princ'o?
Hamlet'o Jam decid'it'e Rosenkrantz. Mi morgaŭ intenc'as ir'i for kun la aktor'o'j.
De urb’ al urb'o lud'i tiu'n lud'o'n pri l’ grand'a reĝ'o, kiu'n oni murd'is; pri la murd'int'o, kiu post li ven'is sur li'a'n tron'o'n kaj en li'a'n varm'a'n edz'ec'a'n lit'o'n; kaj pri la reĝ'in'o, vidv'in'a eĉ ne dum monat'o unu, kaj petol'ant'a jam en ŝvit'a lit'o kun fripon'aĉ’, murd'ist'o kaj ŝtel'ist'o ŝtel'int'a regn'o'n ... Ju pli mi pri'pens'as, des pli al'log'as mi'n figur'o li'a.
Ej, lud'i li'a'n tut'a'n abomen'o'n, la fi'a'n kaj pervers'a'n serpent'aĉ'o'n, kiu infekt'as, kio'n ajn li tuŝ'as, — ej, kia rol'o! Est'us nur neces'e ali'e lud'i ol l’ aktor'o migr'a, — li pen'as, pen'as, tamen li mal'fort'as por tiom da fi'aĵ'o'j. Tiu'n reĝ'o'n li pov'as lud'i. Sed ne l’ kanajl'o'n.
Por li'a rol’ li ne sufiĉ'e grand'as.
Domaĝ'e pri la rol'o! Mi ĝi'n lud'us, penetr'us al li en glu'ec'a'n mens'o'n, kaj mi el'prem'us ĝis l’ last'a gut'o ĉiom'a'n hom-mal'virt'o'n! Kia rol'o!
GUILDENSTERN Kaj kia teatr'aĵ’!
Hamlet'o Ne tut'e mis'a — ROSENKRANTZ Bon'eg'a eĉ!
Hamlet'o Mi dev'is ĝi'n pli fajl'i, kaj — Ebl'e mi re'ven'os al la tem'o, ĝi ind'as tio'n; mi'n la re ̧’ perfid'a, la fi'a, abomen'a karakter'o tre'eg'e log'as. Kar'a Rosenkrantz, mi vol'as skrib'i dram'o'j'n.
ROSENKRANTZ Brav'e, princ'o!
Hamlet'o Mi verk'os, verk'os. Tem'o'j ja abund'as.
Tiu kanajl'o — la unu'a. Du'a: pri kort'eg'an'o'j fi'a'j kaj flat'aĉ'a'j — ROSENKRANTZ Bril'eg'e, princ'o!
Hamlet'o Tri'a: komedi'o pri idiot'o, aĝ'a ĉambelan'o — GUILDENSTERN Bon'eg'a tem'o!
Hamlet'o Kvar'a lud'o tem'os knab'in'o'n unu.
ROSENKRANTZ Kia lud'o?
Hamlet'o Lud'o.
GUILDENSTERN Tre mult'promes'a tem'o.
ROSENKRANTZ Poezi'a.
Hamlet'o Kaj Hamlet'o skrib'os. Sur la tron’ fripon'o la hom'o'j'n sen'haŭt'ig'os sen tranĉ'il'o, la kort'eg'an'o'j dors'o'j'n kurb'ig'ad'os, kaj Hamlet'o verk'os. La milit'o'j daŭr'os, pli aĉ'e fart'os la mal'fort'a'j hom'o'j, la fort'a'j mal'e. Kaj Hamlet'o skrib'os, kaj li ne mov'os man'o'n, ne lev'iĝ'os por i'o'n far'i — GUILDENSTERN Kio'n, princ'o?
Hamlet'o Kio'n?
Mi ja ne sci'as, kio'n oni far'as kontraŭ mal'bon'a reg'a politik'o.
ROSENKRANTZ Neni'o'n, princ'o.
Hamlet'o Neni'o'n?
GUILDENSTERN Nu, aper'as de temp’ al temp’ en histori'o vir'o'j, kiu'j star'iĝ'as frunt'e de l’ popol'o kaj per ekzempl'o aŭ per elokvent'o ĝi'n decid'ig'as romp'i per ribel'o mal'bon'a'n reg'ant'ar'o'n.
ROSENKRANTZ Tio, princ'o, okaz'as tamen nur en histori'o.
Hamlet'o Jen, jen. Nur en la histori’. Vi dir'as, ili'a elokvent’ ek'mov'as hom'o'j'n?
Mal'ĝoj'o mut'as. Dev'as iu ven'i preciz'e nom'i la afer'o'j'n: vid'u, jen sub'prem'ad'o, jen mal'just'a ag'o, jen oni fi'e krim'as kontraŭ ĉiu, kaj kiu vi'a re ̧’ si'n nom'i vol'as, est'as ŝtel'ist’, murd'ist'o, mal'ĉast'ul'o, — jen la afer'o. Kiu'j est'as vir'o'j, ĉu vi toler'os la sen'honor'ig'o'n?
ĉu vi'a man’ ne pren'os glav'o'n, klab'o'n?
ĉu tiu sen'honor'o vi'n jam kastr'is?
Vi est'as sklav'o'j, kiu'j jam toler'as la viv'o'n sen honor’ —?
GUILDENSTERN Vi elokvent'as.
Hamlet'o Aj, elokvent'as? Mi star'iĝ'u do kaj — kiel en la histori’ — mi kre'u la voĉ'o'n de l’ popol'a per elokvent'o?
ROSENKRANTZ Jes ja, popol'o vi'a cert'e est'as si'n'don'a al vi, princ’.
Hamlet'o Kaj post'e frunt'e de la popol’ ek'star'i kaj renvers'i la putr'a'n tron'o'n?
GUILDENSTERN Sed ĝi, mi'a princ'o, jam est'as politik’.
Hamlet'o Ho, strang'a sent'o, antaŭ si vid'i tiel grand'a'n task'o'n!
Sinjor'o'j, dank'o'n.
ROSENKRANTZ Ni ne ĝen'os, princ'o.
(Rosenkrantz kaj Guildenstern for'ir'as.) Hamlet'o Ĉu est'i aŭ ne est'i, jen demand'o.
Kaj se jam est'i, kiu do? Ĉiel'o, reĝ'id'o est'i, jes! Ĉe la tron'o star'i, rid'et'i nur ĝentil'e kaj lojal'e, — ĉu ne sur tron’? Ne, tie jam ali'a!
Atend'i li'a'n mort'o'n, ĝis la sang'o nigr'eg'a en li halt'os! Tiel? Ne, prefer'e tiu'n brust'o'n perfid'ul'a'n tra'pik'i per ponard’ kaj tiel venĝ'i la mort'o'n de la patr'o. Hont'o'n lav'i de la lit’ patr'in'a! Kial mi hezit'as?
Ĉu est'as mi tim'ul'o? — Ho, ne tiel.
Mi sorb'as per okul’ la fi'a'n vang'o'n, mal'ĉast'a'j'n lip'o'j'n, li'a'n vag'a'n vid'o'n kaj sent'as: nun mi hav'as li'n kaj pov'us fidel'e bild'i li'n. Mi prov'as kaŝ'e la fi'vizaĝ'o'n pren'i. Kia rol'o!
Aktor'o est'i, jes, mi mal'vual'us la tut'o'n de l’ sen'hont'a mal'bon'ec'o, kiu'n sub'kaŝ'as la buŝ'aĉ’ rid'ant'a — Ĝi log'as, log'as tre. — Sed tiu'n vang'o'n re'kon'us nur la hom'o'j de l’ nun'temp'o, — neni'u plu? — Prefer'e por etern'e li'n pruv'i kulp'a kaj la hom'a'j'n monstr'o'j'n kaj ĉio'n putr'a'n, kio'n li ar'ig'is en ŝtat'o dan'a! Kia log'a task'o!
— Mi est'as ja poet'o! Mi do pov'as akuz'o'n skrib'i daŭr'a'n por jar'cent'o'j, kaj per fingr'o, kiu ne putr'iĝ'os, al ĉiu'j montr'i la ulcer'o'n pus'a'n — Jen, kia elokvent’! ĉu ne domaĝ'e, se mi ĝi'n sol'e por mi mem mal'ŝpar'as?
Ĉu sur foir'o kun'ven'ig'i hom'o'j'n parol'i kaj parol'i — Ja ne est'as ili el kot'o. Elokvent'a hom'o pov'us el'frap'i el ili'a'j kap'o'j pur'ig'a'n fulm'o'n kontraŭ la tiran'o'j!
Ĝi log'as, log'as — Tamen mi ne pov'us prezent'i li'n. Domaĝ'e! Kia aktor'o mi est'us! Sed se est'us mi aktor'o, ne pov'us mi incit'i fulm'o'tondr'o'n frap'ont'a tron'o'j'n? — Sed mi ĉi-okaz'e ne pov'us skrib'i verk'o'j'n jam! Domaĝ'e!
— Do, kio'n diabl'e? Ĉu li'n sen'mask'ig'i per lud'o sur scen'ej’, aŭ por etern'e al'najl'i sur la pord’ kiel vespert'o'n, aŭ de'tron'ig'i per popol’ koler'a?
Nu, kio'n do? — Kaj kio'n se, supoz'e, mi nur kred'ig'as mi'n, ke mi venĝ'em'as?
Aktor'o est'i por de'ŝir'i mask'o'n de l’ vizaĝ'aĉ’? Se lud'i, do pro tio, ke est'as ĝi en mi kaj mi dev'as la hom'figur'o'j'n el mi mem kre'ad'i, ĉu bon'a'j'n aŭ mal'bon'a'j'n! Li'n prezent'i mi ver'e plej'e ŝat'us, — kia rol'o! — Aktor'o simpl'e est'i! Aŭ nur verk'i, ne pro venĝ'em’, sed pro la nur'a ĝoj'o, ke ĉiu vort’ sub mi'a man’ viv'iĝ'as — Kaj kial verk'i nur? Kaj ne parol'i?
Do est'i orator’, popol'o'n gvid'i, parol'i kaj parol'i kiel bird'o bel'eg'e, rav'e kant'as, ke mi fin'e mi'n mem konvink'us kaj ek'kred'us, kio'n mi dir'as! — Jes ja. Est'i plen'e iu, jen est'as tiu liber'ig'a vort'o!
Aktor'i? Verk'i? Ir'i kun popol'o?
Do kio'n? Ho, infer'o! Kia'n rol'o'n Hamlet’ elekt'u? Kio'n mi kapabl'us est'ant'e fin'e iu! — Jes, sed kiu?
Jen la demand'o!
[1934]
La mort'o de la mal'feliĉ'a Don'a El'vir'a est'is venĝ'it'a; Donjuan'o Tenorio kuŝ'is kun tra'pik'it'a brust'o en Posada de las Reinas kaj vid'ebl'e est'is mort'ant'a. ”Emfizem'o de pulm'o,” murmur'is la lok'a doktor'o. ”Iu ankoraŭ re'san'iĝ'us el tio, sed caballero tiel kaduk'a kiel Donjuan'o —.
Est'as ja mal'facil'a'j afer'o'j, Leporello; por dir'i al vi, al mi ne plaĉ'as li'a kor'o. Nu, mem'kompren'ebl'e: post tia'j eksces'o'j in venere — klar'e asteni'a kaz'o, sinjor'o'j. Pro cert'ec'o, Leporello, mi ven'ig'us paroĥ'estr'o'n, ebl'e li ankoraŭ re'konsci'iĝ'os, kvankam laŭ la nun'a stat'o de la scienc'o — mi ne sci'as. Mi hav'as la honor'o'n adiaŭ'i vi'n, caballeros.”
Tiel okaz'is, ke Padre Jacint'o ek'sid'is ĉe la pied'o'j de Donjuan'o kaj atend'is, ĝis la pacient'o re'konsci'iĝ'os el la sven'o; dum'e li preĝ'is por li'a fam'kon'at'e pek'a anim'o. Se mi sukces'us sav'i tiu'n infer'a'n pek'ul'o'n, pens'is la bon'a pastr'o; li ŝajn'as est'i eg'e likvid'it'a — ebl'e ĝi humil'ig'os li'a'n arogant'ec'o'n kaj al'konduk'os li'a'n mens'o'n en stat'o'n de pent'ant'a bedaŭr'o. Ne al ĉiu okaz'as ricev'i en la man'o'j'n tiel fam'a'n kaj sen'konscienc'a'n diboĉ'ul'o'n; hom'id'o, tia'n rar'a'n kaŭz'o'n ebl'e ne hav'is eĉ la episkop'o de Burgoso.
Nu, la hom'o'j flustr'os: Jen Padre Jacint'o, jen, kiu sav'is la anim'o'n de Donjuan'o —.
Padre ek'trem'is kaj kruc'sign'is si'n; unu'e li re'konsci'iĝ'is el tiu diabl'a tent'ad'o de fier'eg'o, part'e li konsci'ig'is al si, ke li'n fiks'e al'rigard'as la brul'a'j kaj kvazaŭ mok'a'j okul'o'j de la mort'ant'a Donjuan'o.
”Kar'a fil'o,” dir'is la honor'ind'a Padre tiel afabl'e, kiel li nur sci'is, ”vi mort'as; post ne'long'e vi star'os antaŭ la juĝ'a katedr'o de Di'o ŝarĝ'it'a de ĉiu'j pek'o'j, kiu'j'n vi far'is en vi'a pork'ul'a viv'o. Mi pet'as vi'n pro am'o de ni'a Sinjor'o, de'met'u ili'n, dum vi hav'as temp'o'n; ne dec'as, ke vi migr'u en la trans'a'n mond'o'n vest'it'a per mal'pur'a rob'o de vi'a'j mal'virt'o'j kaj makul'it'a de mal'pur'aĵ'o post vi'a'j sur'ter'a'j ag'o'j.”
”Jes,” aŭd'iĝ'is Donjuan'o. ”Ankoraŭ foj'e ali'vest'i si'n. Padre, ĉiam mi atent'is est'i vest'it'a konform'e al la cirkonstanc'o'j.”
”Mi tim'as,” dir'is Padre Jacint'o, ”ke ne sufiĉ'e vi kompren'is. Mi demand'as vi'n, ĉu vi vol'as pent'e konfes'i vi'a'j'n mal'virt'o'j'n.”
”Konfes'i,” ripet'is sen'energi'e Donjuan'o. ”Mult'e nigr'ig'i mi'n. Aĥ patr'o vi ne kred'us, kiel ĝi efik'as je vir'in'o'j.”
”Juan'o,” morn'iĝ'is la bon'a pastr'o, ”las'u jam la sur'ter'a'j'n afer'o'j'n; memor'u, ke vi est'os parol'ont'a kun vi'a Kre'int'o.”
”Mi sci'as,” dir'is Donjuan'o ĝentil'e. ”Ankaŭ mi sci'as, ke dec'as mort'i kiel krist'an'o. Ĉiam mi atent'is, kio dec'as — laŭ'ebl'e, patr'o. Per mi'a honor'o, mi dir'os ĉio'n sen'ceremoni'e; unu'e por long'a'j parol'o'j mi est'as tro mal'fort'a kaj du'e ĉiam est'is mi'a princip'o ir'i al la cel'o rekt'e kaj sen flank'ir'o'j.”
”Mi laŭd'as vi'a'n rezignaci'o'n,” dir'is pastr'o Jacint'o.
”Sed une, kar'a fil'o, bon'e prepar'u vi'n, esplor'u vi'a'n konscienc'o'n kaj vek'u en vi humil'a'n pent'o'n pro vi'a'j mal'virt'o'j. Dum'e mi atend'os.”
Post tio Donjuan'o ferm'is la okul'o'j'n kaj esplor'is si'a'n konscienc'o'n, dum'e Padre mal'laŭt'e preĝ'is pri Di'a'j help'o kaj revelaci'o.
”Mi pret'as, patr'o,” aŭd'iĝ'is Donjuan'o post ne'long'e kaj komenc'is konfes'i. Padre Jacint'e kontent'e kap'sku'is: la konfes'o ŝajn'is est'i sincer'a kaj komplet'a; mank'is en ĝi nek mensog'o kaj blasfem'o, murd'o, fals'ĵur'o, fier'eg'o, nek tromp'o nek perfid'o — Donjuan'o est'is ver'e pez'a pek'ul'o. Kaj subit'e li ek'silent'is kvazaŭ lac'a kaj ferm'is la okul'o'j'n.
”Ripoz'u, kar'a fil'o,” stimul'is li'n la paroĥ'estr'o pacienc'e, ”kaj post'e daŭr'ig'u.”
”Mi fin'is, honor'ind'a patr'o,” dir'is Donjuan'o. ”Se mi i'o'n forges'is, tio est'as cert'e nur bagatel'o'j, kiu'j'n Di'o bon'vol'os pardon'i al mi.”
”Kiel?” ek'kri'is pastr'o Jacint'o, ”tio'n vi nom'as bagatel'o'j? Kaj la mal'ĉast'ad'o, tra kiu vi vad'is dum vi'a tut'a viv'o, la vir'in'o'j, kiu'j'n vi de'log'ad'is, vi'a'j mal'pur'a'j pasi'o'j, kiu'j'n vi sen'brid'e tro'ĝu'ad'is? Nur knab'et'o, bel'e konfes'u; antaŭ Di'o, ci sen'moral'ul'o, est'as sekret'ig'it'a neni'u el vi'a'j mal'ĉast'a'j ag'o'j; prefer'e pent'u vi'a'j'n fi'ag'o'j'n kaj sen'pez'ig'u vi'a'n pek'a'n anim'o'n!”
Sur la vizaĝ'o de Donjuan'o aper'is mien'o dolor'a kaj sen'pacienc'a. ”Mi jam dir'is al vi, patr'o,” li dir'is obstin'eg'e, ”ke mi fin'is. Per mi'a honor'o, neni'o plu dir'end'as al vi.”
Tiu'moment'e la gast'ej'estr'o de Posada de las Reinas ek'aŭd'is bru'eg'a'n kri'ad'o'n el la ĉambr'o de la vund'it'o.
”Di'o kun ni,” li ek'vok'is kaj kruc'sign'is si'n, ”ŝajn'as, ke Padre Jacint'o ekzorc'as la diabl'o'n el la povr'a sinjor'o.
Miadio, tia'j'n afer'o'j'n mi ver'e ne ŝat'as en mi'a gast'ej'o.”
La menci'it'a kri'ad'o daŭr'is tre long'e, tiel long'e, ĝis oni kuir'pret'ig'us fab'o'j'n; de temp’ al temp'o ĝi obtuz'iĝ'is en energi'a admon'ad'o, de temp’ al temp'o ĝi ek'tondr'is en sovaĝ'a muĝ'o; subit'e el'paf'iĝ'is el la ĉambr'o de la vund'it'a sinjor'o Padre Jacint'o, punc'a kiel meleagr'o, kaj vok'ant'e Madon'o'n, fuĝ'is en preĝ'ej'o'n. Post'e est'is silent'e en la gast'ej'o; nur la aflikt'it'a Leporello en'glit'is en la ĉambr'o'n de si'a sinjor'o, kiu kuŝ'is kun ferm'it'a'j okul'o'j kaj ĝem'is.
Post'tag'mez'e al'vetur'is en tiu'n lok'o'n Padre Ildefonso de Societas Jesu, vetur'ant'e sur mul'o el Madrido al Burgoso; kaj ĉar tiu'tag'e est'is tro varm'e, li descend'is apud la paroĥ'ej'o kaj vizit'is patr'o'n Jacint'o'n. Li est'is mal'gras'eg'a pastr'o, sen'suk'a kiel mal'nov'a kolbas'o kaj kun brov'o tiel hirt'a kiel aksel'o de mal'jun'a kavaleri'an'o.
Post kiam ili kun'e el'trink'is kaze'iĝ'int'a'n lakt'o'n, la jezuit'o fiks'is rigard'o'n al patr'o Jacint'o, van'e pen'ant'a kaŝ'i, ke io li'n aflikt'as. Est'is tia silent'o, ke la zum'ad'o de muŝ'o'j ŝajn'is preskaŭ son'eg'o.
”Nom'e, tiel est'as,” fin'e subit'e ek'parol'is la aflikt'it'a Padre Jacint'o. ”Ni hav'as ĉi tie pez'a'n pek'ul'o'n, kuŝ'ant'a'n agoni'e. Vi dev'as sci'i, Do'n Ildefonso, li est'as la mis'fam'a Donjuan'o Tenorio. Li hav'is ĉi tie am'afer'o'n, duel'o'n aŭ kio'n — konciz'e mi ir'is konfes'ig'i li'n. Komenc'e ĉio ir'is kun li tre ĝoj'ig'e, tre bel'e li konfes'is, ver'ver'e; sed kiam ven'is la ses'a el la dekalog'o — neni'o'n mi sukces'is el'ig'i de li, eĉ ne unu vort'o'n. Kaj ke li hav'as neni'o'n dir'end'a'n al mi. Madon'o, tiu kanajl'o! Se mi konsider'as, ke li est'as la plej grand'a diboĉ'ul'o de ambaŭ Kastilioj — nek en Valencio nek en Kadiz'o oni'dir'e iu pov'as li'n egal'i. Oni dir'as, ke dum la last'a'j jar'o'j li de'log'is ses'cent naŭ'dek sep knab'in'o'j'n — el ili cent dek tri for'ir'is en monaĥ'in'ej'o'n, ĉirkaŭ kvin'dek mort'ig'is ili'a'j patr'o'j aŭ edz'o'j en just'a koler'o kaj al la proksim'um'e sam'a nombr'o krev'is la kor'o pro aflikt'o. Kaj nun imag'u, Do'n Ildefonso, ke tia volupt'ul'o asert'as al mi sur la mort'lit'o en la vizaĝ'o'n, ke li in puncto de amor'ad'o hav'as neni'o'n por konfes'i! Kio'n vi dir'os pri tio.”
”Neni'o'n,” dir'is la patr'o jezuit'o. ”Kaj vi rifuz'is al li la absolv'o'n?”
”Mem'kompren'e,” respond'is Padre Jacint'o deprim'it'e.
”Ĉiu'j parol'o'j est'is van'a'j. Mi admon'is li'n, ke en ŝton'o mi dev'us vek'i pent'o'farad'o'n, sed ĉi tiu'n proto'kanajl'o'n nepr'e neni'o efik'as. Jes, pri fier'eg'o mi pek'is, patr'o, li dir'is al mi, mi fals'ĵur'is ĉio'n kio'n vi vol'as — sed en tio, pri kio vi demand'as, mi hav'as neni'o'n dir'end'a'n. Kaj ĉu vi sci'as, sur kio ĝi baz'iĝ'as, Do'n Ildefonso?” el'puŝ'is subit'e Padre kaj hast'e kruc'sign'is si'n. ”Mi opini'as, ke li hav'is kontakt'o'n kun satan'o. Tial li ne pov'is tio'n konfes'i. Tio est'is obskur'a'j sorĉ'o'j. Li de'log'ad'is vir'in'o'j'n per'e de infer'a potenc'o.” Padre Jacint'o ek'trem'is. ”Vi dev'us li'n rigard'i, Domine. Mi dir'us, ke tio vid'iĝ'as el li'a'j okul'o'j.”
Do'n Ildefonso, S. J., silent'e medit'is. ”Se vi opini'as,” li dir'is fin'e, ”mi ir'os rigard'i tiu'n vir'o'n.”
Donjuan'o dorm'et'is, kiam Do'n Ildefonso silent'e en'paŝ'is la ĉambr'o'n kaj man'sign'e for'send'is Leporellon; post'e li ek'sid'is sur seĝ'o ĉe la kap'o de la mort'ant'o kaj observ'is la magr'a'n vizaĝ'o'n de la agoni'ant'a hom'o.
Post eg'e long'a temp'o la vund'it'o ek'ĝem'is kaj mal'ferm'is la okul'o'j'n.
”Donjuan'o,” dir'is la jezuit'o mild'e, ”ŝajn'as, ke est'us por vi lac'ig'e parol'i.”
Donjuan sen'energi'e jes'is.
”Ne grav'as,” dir'is la jezuit'o. ”Vi'a konfes'o, sinjor'o Donjuan'o, ne est'is en unu punkt'o klar'a. Mi prezent'os al vi demand'o'j'n, sed ebl'e vi pov'us montr'i konsent'o'n aŭ mal'konsent'o'n al tio, kio'n mi dir'os al vi — pri vi.”
La okul'o'j de la vund'it'o preskaŭ angor'e fiks'iĝ'is al la sen'mov'a vizaĝ'o de la pastr'o.
”Donjuan'o,” komenc'is Do'n Ildefonso preskaŭ leĝer'e, ”mi aŭd'is pri vi jam de'long'e; mi pri'pens'is, kial fakt'e vi ĵet'as vi'n de vir'in'o al vir'in'o, de am'o al am'o; kial vi neniam pov'as rest'i, neniam halt'i en tiu plen'um'iĝ'o kaj trankvil'o, kiu'n ni hom'o'j nom'as feliĉ'o —”
Donjuan'o montr'is dent'o'j'n en dolor'a grimac'o.
”De am'o al am'o,” daŭr'ig'is Do'n Ildefonso trankvil'e.
”Kvazaŭ vi vol'us sen'ĉes'e kaj de'nov'e iu'n konvink'i — ver'simil'e vi'n mem, ke vi ind'as la am'o'n, ke vi est'as vir'o, kia'n vir'in'o'j am'as — kompat'ind'a Donjuan'o!”
La lip'o'j de la vund'it'o mov'iĝ'is; est'is, kvazaŭ li ripet'us la last'a'j'n vort'o'j'n.
”Kaj dum'e,” parol'is la pastr'o amik'e, ”neniam vi est'is vir'o Donjuan'o; nur vi'a spirit'o est'is spirit'o de vir'o, kaj tiu hont'is, sinjor'o, kaj mal'esper'e pen'is kaŝ'i, ke la natur'o ne don'is al vi, per kio est'as pri'donac'it'a ĉiu viv'ant'a est'aĵ'o —”
El la lit'o aŭd'iĝ'is knab'a plor'eg'o.
”Tial, Donjuan'o vi ŝajn'ig'is vir'o'n ek'de jun'aĝ'o; vi est'is aŭdac'e kuraĝ'a, aventur'em'a, fier'eg'a kaj afekt'a, por venk'i en vi mem la humil'ig'a'n sent'o'n, ke la ali'a'j est'as pli bon'a'j kaj pli vir'ec'a'j ol vi; sed tio est'is mensog'o kaj tial vi disip'e akumul'ad'is pruv'o'n post pruv'o, neni'u pov'is vi'n sekv'i, ĉar ĝi est'is nur afekt'at'a kaj sen'kern'a — vi de'log'is eĉ ne unu vir'in'o'n, Donjuan'o. Vi neniam ek'kon'is la am'o'n, vi nur febr'e streb'is, kiu'n ajn dezir'ind'a'n kaj nobl'a'n vir'in'o'n vi renkont'is, rav'i ŝi'n per vi'a spirit'o, vi'a kavalir'ec'o, vi'a pasi'ec'o, en kiu'n vi mem prezent'is vi'n al vi — ĉio'n ĉi vi sci'is perfekt'e, ĉar vi lud'is tio'n.
Kaj kiam ven'is la moment'o, kiam sub vir'in'o sink'as la genu'o'j — tio cert'e est'is por vi infer'o, Donjuan'o, ĝi nepr'e est'is infer'o, ĉar en tiu moment'o vi est'is tra'viv'ant'a vi'a'n damn'a'n fier'eg'o'n kaj sam'temp'e vi'a'n plej terur'a'n humil'ig'o'n. Kaj vi dev'is vi'n el'ŝir'i el la brak'um'o, kiu'n vi viv'risk'e konker'is, kaj fuĝ'i, povr'a Donjuan'o, fuĝ'i el la brak'o'j de la venk'it'a vir'in'o kaj krom'e kun iu bel'a mensog'o sur ĉi tiu'j ne'rezist'ebl'a'j lip'o'j. Ĝi nepr'e est'is infer'o, sinjor'o Juan'o.”
La vund'it'o turn'is la kap'o'n al la mur'o kaj plor'is.
Do'n Ildefonso ek'star'is. ”Povr'ul'o,” li dir'is, ”vi hont'is tio'n konfes'i eĉ en la sankt'a konfes'o. Do vid'u, nun ĝi jam pas'is, sed mi ne rajt'as sen'ig'i Padre Jacint'o'n de li'a pent'ant'o.”
Kaj li ven'ig'is la paroĥ'estr'o'n; kaj kiam ven'is patr'o Jacint'o, dir'is al li Do'n Ildefonso: ”Rigard'u, patr'o, li konfes'is ĉio'n kaj plor'as. Li'a pent'o est'as ekster ĉiu dub'o humil'a; ebl'e ni pov'us li'n absolv'i.”
[1932]
Jun'a angl'a aristokrat'o, Oliver Mendeville rest'ad'ant'a en Italio por stud'vojaĝ'i, ricev'is en Florenco raport'o'n, ke li'a patr'o Sir William for'las'is ĉi tiu'n mond'o'n. Sir Oliver do adiaŭ'is kun pez'a kor'o kaj abund'a'j larm'o'j al signorina Maddalena, ĵur'ant'e, ke li re'ven'os kiel ebl'e plej baldaŭ, kaj ek'vojaĝ'is kun si'a serv'ist'o en la direkt'o al Ĝenovo.
La tri'a'n tag'o'n de ili'a vojaĝ'o surpriz'is ili'n eg'a pluv'o, ĝust'e kiam ili est'is en'vetur'ant'a'j iu'n nest'aĉ'o'n. Sir Oliver halt'is kun ĉeval'o sub mal'jun'a ulm'o. ”Paolo,” li dir'is al la serv'ist'o, ”rigard'u, ĉu est'as ĉi tie iu alb'erg'o, kie ni tra'atend'us la pluv'eg'o'n.”
”Kio koncern'as la serv'ist'o'n kaj la ĉeval'o'j'n,” aŭd'iĝ'is voĉ'o super li'a kap'o, ”alb'erg'o est'as tie post la angul'o; sed vi, cavaliere, far'us honor'o'n al mi'a paroĥ'ej'o, se vi rifuĝ'us sub ĝi'a'n modest'a'n tegment'o'n.”
Sir Oliver de'met'is lar ̧grandan ĉapel'o'n kaj turn'is si'n al fenestr'o, de kie gaj'e grimac'is je li dik'a mal'jun'a pastr'o. ”Vossignoria reverendissima,” li dir'is respekt'e, ”vi far'as tro'a'n afabl'ec'o'n al fremd'ul'o, kiu for'las'as vi'a'n bel'a'n land'o'n, ŝarĝ'it'a de dank'em'o pro ĉio bon'a, per kio li est'is tiel disip'e super'ŝut'at'a.”
”Ben'e, kar'a fil'o,” dir'is la paroĥ'estr'o, ”sed se vi ankoraŭ temp'et'o'n parol'os, vi tra'mal'sek'iĝ'os tut'e. Descend'u afabl'e de la ĉeval'in'o kaj iom'e ĵet'mov'iĝ'u, ĉar eg'e pluv'as.”
Sir Oliver ek'mir'is, kiam la molto reverendo parocco ir'is al li en koridor'o renkont'e: tiel et'a'n pastr'o'n li ankoraŭ ne vid'is; riverenc'ant'e al li, li dev'is tiom klin'iĝ'i, ke sang'o al'flu'is en li'a'n kap'o'n.
”Ej, las'u tio'n,” dir'is la paroĥ'estr'o. ”Mi est'as nur francisk'an'o, cavaliere. Oni nom'as mi'n Padre Ippolito. Hej, Marietta, al'port'u salam'o'n kaj vin'o'n. Tra ĉi tie, sinjor'o, est'as ĉi tie mal'ben'a mal'lum'o. Vi est'as inglese, ĉu? Do vid'u, de tiu temp'o, kiam vi, Angl'o'j, apart'iĝ'is de la sankt'a roma eklezi'o, vi abund'eg'as en Italio. Mi kompren'as, signore. Cert'e vi nostalgi'as. Rigard'u, Marietta, tiu sinjor'o est'as inglese. Povr'ul'o, tiel jun'a kaj jam li est'as angl'o!
Tranĉ'u al vi pec'o'n da tiu salam'o, cavaliere, ĝi est'as aŭtentik'a el Veron'o. Mi dir'as, al vin'o taŭg'as neni'o pli ol salam'o el Veron'o, Bolonjanoj ig'u si'n rembur'i per si'a mortadel'o. Fid'u ĉiam la salam'o'n el Veron'o kaj la sal'a'j'n migdal'o'j'n, kar'a fil'o. Vi ne est'is en Veron'o? Domaĝ'e. De tie de'ven'is la di'ec'a Veronese, signore. Nom'e mi de'ven'as el Veron'o. Glor'a urb'o, sinjor'o. Oni nom'as ĝi'n urb'o de Skaligeroj. Ĉu bon'gust'as la vin'o?”
”Grazie, Padre,” murmur'is Sir Oliver. ”Ĉe ni en Angli'o oni nom'as Veron'o'n la urb'o de Juli'et'a.”
”Aj, aj,” ek'mir'is Padre Ippolito, ”kaj kial? Mi eĉ ne sci'as, ke tie est'us iu princ'in'o Juli'et'a. Ver'e, tie mi ne est'is jam pli ol kvar'dek jar'o'j'n — kiu Juli'et'a ŝi est'us?”
”Juli'et'a Kapulet,” klar'ig'is Sir Oliver. ”Sci'u, ni hav'as pri ŝi tia'n teatr'aĵ'o'n ... de iu Shakespeare. Bel'a lud'o. Ĉu vi kon'as ĝi'n, Padre?”
”Ne, sed atend'u, Juli'et'a Kapulet, Juli'et'a Kapulet,”
muel'parol'is Padre Ippolito, ”tiu'n mi dev'us kon'i. Mi est'ad'is ĉe la Kapuletoj kun Padre Lorenzo —”
”Ĉu vi kon'is la monaĥ'o'n Lorenzon?” el'spir'is Sir Oliver.
”Kial mi ne kon'us li'n? Mi, sinjor'o, akolit'ad'is al li.
Aŭd'u, ĉu ŝi ne est'as tiu Juli'et'a, kiu edz'in'iĝ'is al graf'o Paris'o? Tiu'n mi kon'is. Eg'e pi'a kaj eminent'a sinjor'in'o, graf'in'o Juli'et'a. Ŝi est'is laŭ'de'ven'a Kapulet, el tiu'j Kapuletoj, kiu'j komerc'is kun velur'o.”
”Ŝi ne pov'as est'i tiu,” deklar'is Sir Oliver. ”La ver'a Juli'et'a mort'is en jun'aĝ'o laŭ plej kor'tuŝ'a manier'o, kiu'n vi pov'as imag'i al vi.”
”Ha,” dir'is la molto reverendo, ”do ŝi ne est'as tiu. La Juli'et'a, kiu'n mi kon'is, edz'in'iĝ'is al graf'o Paris'o kaj hav'is kun li ok infan'o'j'n. Model'a kaj virt'a edz'in'o, jun'a sinjor'o Di'o don'u al vi egal'a'n. Ver'e, oni rakont'is, ke antaŭ tio ŝi perd'is la kap'o'n pro iu jun'a crapulon — Ba, signore, pri kiu oni ne rakont'us i'o'n? La jun'ec'o est'as, ni sci'as ja, sen'prudent'a kaj vent'kap'a. Ĝoj'u, cavaliere, ke vi est'as jun'a.
Ĉu la ingles’oj est'as ankaŭ jun'a'j?”
”Jes, est'as,” ek'ĝem'is Sir Oliver. ”Aĥ patr'o, ankaŭ ni'n konsum'as la ard'o de la jun'a Romeo.”
”Romeo?” dir'is Padre Ippolito kaj ek'trink'is. ”Tiu'n mi dev'us kon'i. He, ĉu est'is li tiu jun'a siocco, tiu dand'o, tiu kanajl'o el la Montekoj, kiu hak'vund'is graf'o'n Paris'o'n?
Oni'dir'e pro Juli'et'a. Jes, tiel. Juli'et'a est'is edz'in'iĝ'ont'a al graf'o Paris'o — bon'a edz'i ̧-ŝanc'o, signore, tiu Paris'o est'is eg'e riĉ'a kaj bon'a jun'a sinjor'o — sed Romeo ek'obstin'is, ke Juli'et'a'n ricev'os li — Tia stult'ec'o, sinjor'o,” murmur'is Padre. ”Kvazaŭ la riĉ'a'j Kapuletoj pov'us don'i fil'in'o'n al iu el la bankrot'int'a'j Montekoj. Kaj pli'e la Montekoj est'is parti'an'o'j de Mantovo, dum'e Kapuletoj est'is je la flank'o de la Milana duk'o. Ne, ne. Mi opini'as, ke tiu assalto assassinatico kontraŭ Paris'o est'is ordinar'a politik'a atenc'o. Hodiaŭ est'as en ĉio nur politik'o, kar'a fil'o.
Mem'kompren'e, post tiu bandit'aĵ'o Romeo dev'is fuĝ'i al Mantovo kaj plu ne re'ven'is.”
”Tio est'as erar'o,” el'puŝ'is Sir Oliver. ”Mi pet'as pardon'o'n, Padre, sed tiel ne okaz'is. Juli'et'a am'is Romeon, sed la ge'patr'o'j vol'is dev'ig'i ŝi'n edz'in'iĝ'i al graf'o Paris'o —”
”Ili sci'is ja kial,” konsent'is la mal'jun'a paroĥ'estr'o. ”Romeo est'is ribaldo kaj est'is parti'an'o de Mantovo.”
”Sed antaŭ la edz'in'iĝ'o al Paris'o pastr'o Lorenzo hav'ig'is al ŝi pulvor'o'n, por ke ŝi fal'u en ŝajn'a'n mort'o'n,” kontinu'is Sir Oliver.
”Tio est'as mensog'o,” dir'is impet'e Padre Ippolito.
”Tio'n patr'o Lorenzo neniam est'us far'int'a. Sed ver'o est'as, ke Romeo ek'atak'is Paris'o'n sur'strat'e kaj hak'vund'is li'n. Ebl'e li est'is ebri'a.”
”Pardon'u, patr'o, sed tio est'is tut'e ali'e,” protest'is Sir Oliver. ”La ver'o est'as, ke oni Juli'et'a'n en'ter'ig'is. Romeo super ŝi'a tomb'o tra'pik'is Paris'o'n per glav'o —”
”Atend'u,” dir'is la paroĥ'estr'o. ”Unu'e tio ne okaz'is super la tomb'o, sed sur'strat'e proksim'e de la monument'o al la Skaligeroj. Kaj du'e Romeo ne tra'pik'is li'n, sed nur dis'hak'is li'a'n ŝultr'o'n. Hom'et'o, mort'ig'i iu'n per glav'o ne ĉiam sukces'as. Nur prov'u tio'n, jun'a sinjor'o!”
”Scusi,” opon'is Sir Oliver, ”mi vid'is tio'n tuj ĉe la premiero sur scen'ej'o. Graf'o Paris'o est'is en duel'o ver'e tra'pik'it'a kaj mort'is sur'lok'e. Romeo opini'ant'e, ke Juli'a est'as ver'e mort'a, venen'is si'n en ŝi'a kript'o. Tiel est'is, Padre.”
”Ba ne,” murmur'is patr'o Ippolito. ”Li ne venen'is si'n.
Li fuĝ'is en Mantovon, amik'o.”
”Pardon'u, Padre,” insist'is pri si'a prav'o Oliver, ”mi vid'is tio'n per ĉi tiu'j okul'o'j — mi sid'is ja en la unu'a vic'o!
En tiu moment'o Juli'et'a vek'iĝ'is kaj vid'int'e, ke ŝi'a am'at'o Romeo est'as mort'a, ŝi ankaŭ pren'is la venen'o'n kaj mort'is.”
”Kio'n vi opini'as,” koler'is Padre Ippolito. ”Mi mir'as, kiu far'is ĉi klaĉ'o'j'n. La ver'o est'as, ke Romeo fuĝ'is en Mantovon kaj la povr'ul'in'o Juli'et'a pro aflikt'o super tio iom'et'e du'on'venen'is si'n. Sed tio est'is neni'o, cavaliere, nur tiel infan'ec'a; mi pet'as vi'n, ŝi hav'is apenaŭ dek kvin jar'o'j'n. — Mi sci'as tio'n de tiu Lorenzo, jun'a sinjor'o; mem'kompren'e, mi est'is tiam tia ragazzo,” montr'is la bon'a pastr'o proksim'um'e unu uln'o'n super la ter'o. ”Juli'et'a'n oni post'e for'vetur'ig'is al ŝi'a onkl'in'o en Besenzana, por ke ŝi re'san'iĝ'u. Tie'n al'vetur'is al ŝi graf'o Paris'o, la man'o'n li hav'is ankoraŭ en bandaĝ'o kaj vi sci'as, kiel est'as en tia kaz'o: rezult'is el tio kolos'a am'o. Post tri monat'o'j ili ge'edz'iĝ'is. Ecco, signore, tia est'as la viv'o. Mi mem part'o'pren'is la edz'iĝ'fest'o'n kiel akolit'o en blank'a surplis'et'o.”
Sir Oliver sid'is iel konstern'it'e. ”Ne koler'u, patr'o,” li dir'is fin'e, ”sed en la angl'a teatr'aĵ'o ĝi est'as mult'obl'e pli bel'a.”
Pastr'o Ippolito ek'snuf'is. ”Pli bel'a! Mi ne sci'as, kio'n bel'a'n vi vid'as en tio, se du jun'a'j hom'o'j si'n mort'ig'as.
Est'us domaĝ'e pri ili, jun'a sinjor'o. Mi dir'as al vi, pli bel'e est'as, ke Juli'et'a edz'in'iĝ'is kaj hav'is ok infan'o'j'n, kaj kia'j'n infan'o'j'n, ul'et'o: kiel bild'et'o'j.”
Oliver ne'is la kap'o'n. ”Tio ne est'as plu la sam'o, kar'a Padre; vi ne sci'as, kio est'as grand'a am'o.”
La et'a pastr'o medit'em'e palpebr'um'is. ”Grand'a am'o?
Mi pens'as, ke ĝi est'as, se du hom'o'j sci'as toler'i si'n dum la tut'a viv'o ... si'n'don'e kaj fidel'e ... Juli'et'a est'is rar'a sinjor'in'o, kar'a sinjor'o. Ŝi eduk'is ok infan'o'j'n kaj serv'is al si'a edz'o ĝis la mort'o. Do ĉe vi oni nom'as Veron'o'n urb'o de Juli'et'a? Tio est'as de vi angl'o'j eg'e bel'a, cavaliere. Sinjor'in'o Juli'et'a est'is ver'e eminent'a edz'in'o, Di'o don'u al ŝi etern'a'n glor'o'n.”
Jun'a Oliver re'konsci'iĝ'is el la distr'ec'o. ”Kaj kio okaz'is kun Romeo?”
”Tiu? Mi eĉ ne sci'as bon'e. I'o'n mi aŭd'et'is pri li. — Ha, jen mi sci'as. Li en'am'iĝ'is en Mantovo al fil'in'o de iu markiz'o — kiel li nur est'is nom'at'a? Monfalkone. Montefalko aŭ iel simil'e. Aĥ cavaliere, jen est'is io, kio'n vi nom'as romantik'a am'o! Li eĉ for'konduk'is ŝi'n aŭ kio — tio est'is eg'e romantik'a histori'o, sed detal'o'j'n mi forges'is; mi pet'as vi'n, tio okaz'is en Mantovo. Sed oni'dir'e ĝi est'is ia passione senza esempio, ia super'mezur'a pasi'o, sinjor'o.
Almenaŭ oni rakont'is tiel. Ecco, signore, ne plu pluv'as.”
Sir Oliver lev'iĝ'is en si'a tut'a embaras'a alt'o. ”Vi est'is tre'eg'e afabl'a, Padre. Thank you so much. Ĉu mi pov'us las'i i'o'n ĉi tie ... por vi'a'j mal'riĉ'a'j paroĥ'an'o'j,” li murmur'is, ruĝ'iĝ'ant'e kaj ŝov'ant'e sub la rand'o'n de teler'o man'plen'o'n da zekenoj.
”Aj, aj,” konstern'iĝ'is Padre Ippolito kaj man'agit'is, ”kia ide'o, tiom da mon'o por pec'et'o da salam'o el Veron'o!”
”Io est'as ankaŭ por vi'a histori'et'o,” rapid'is dir'i la jun'a Oliver. ”Ĝi est'is — eh, ĝi est'is tre, tre — mi ne sci'as, kiel tio'n dir'i. Very much, indeed.”
En la fenestr'o'j'n de la paroĥ'ej'o inund'is sun'radi'o'j.
[1932] J
Sinjor'o Janek Chval el Jankov ankoraŭ ne re'konsci'iĝ'is el la surpriz'o. Mi pet'as vi'n: ven'is, aper'is, subit'e en'fal'is ĉi tie'n vizit'e sinjor'o bo'fil'o, kaj kia bo'fil'o, bon'vol'u nur rigard'i: li hav'as german'a'j'n pantalon'tub'o'j'n kaj maĝarajn lip'har'o'j'n, nu ne'kontest'ebl'a grand'sinjor'o; kaj jen la mal'jun'a sinjor'o Janek kun re'fald'it'a'j manik'o'j dum'e help'is ĉe bov'in-akuŝ'o. Kia pri'donac'o, pens'as la mal'jun'a sinjor'o embaras'it'e, kial diabl'o'j li'n port'as al mi?
”Nur trink'u, sinjor'o Hynek,” li trud'is fervor'e. ”Est'as nur ĉi tie'a vin'o, kvin jar'o'j pas'is, de kiam ĝi'n al'vetur'ig'is jud'o el Litomëôice. En Prago vi trink'as la cipr'a'n, ĉu?”
”Tia'n kaj ali'a'n,” dir'is sinjor'o Hynek. ”Sed mi dir'as al vi, sinjor'o bo'patr'o, neni'o super'as honest'a'n ĉeĥ'a'n vin'o'n. Kaj bon'a'n ĉeĥ'a'n bier'o'n, sinjor'o. Ĉe ni la hom'o'j ne sci'as, kio'n bon'a'n ni hav'as, kaj aĉet'as ĉi'a'n ajn fremd'a'n fi'var'o'n. Ĉu vi opini'as, ke el fremd'land'o oni al'vetur'ig'as al ni i'o'n solid'a'n?”
La mal'jun'a sinjor'o kap'sku'is. ”Kaj ankoraŭ ili vol'as por tio tia'n ne'krist'an'a'n mon'o'n.”
”Mem'kompren'e,” tra'dent'is sinjor'o Ráb. ”Mi pet'as vi'n, konsider'u nur la dogan'o'j'n. Li'a reĝ'a majest'o gras'ig'as si'a'j'n poŝ'o'j'n kaj ni dev'as tio'n pag'i.” Sinjor'o Hynek indign'e tus'kraĉ'is. ”Nur se li hav'as plen'a'j'n kest'o'j'n da mon'o!”
”Podêbrad?”
”Tiu nan'o,” jes'is sinjor'o Ráb. ”Li aspekt'as kiel iu butik'ist'o. Ni hav'as ja reĝ'et'o'n, ĉu? Sed ĝi bankrot'os, sinjor'o bo'patr'o. Jam pro ekonomi'a'j kaŭz'o'j kaj simil'e. Nu kaj ĉe vi en Jankov est'as ankaŭ tiel mal'bon'e?”
Sinjor'o Janek mal'seren'iĝ'is: ”Mal'bon'e, knab'o. Eg'e mal'bon'e. Ven'is pest'o al la bov'in'o'j, van'as la pri'fum'ad'o.
Kaj diabl'o sci'as, al la kamp'ar'an'o'j karbunkl'iĝ'is la gren'o.
Pas'int'jar'e hajl'is. — Mal'bon'e est'as al la kamp'ul'o'j. Imag'u, sinjor'o Hynek, ili eĉ ne hav'as gren'o'n por sem'ad'o, mi dev'is dis'don'i al ili sem'aĵ'o'n el mi'a gren'ej'o —”
”Dis'don'i?” ek'mir'is sinjor'o Ráb. ”Tio'n, sinjor'o bo'patr'o, mi ne far'us. Kial kares'i la ronk'ul'o'j'n? Kiu ne sci'as si'n viv'ten'i, tiu mort'aĉ'u. Tiu mort'aĉ'u,” ripet'is sinjor'o Hynek energi'e. ”En la nun'a temp'o, sinjor'o bo'patr'o, neces'as fer'a man'o. Nur neniu'j'n almoz'o'j'n kaj sub'ten'o'j'n. Sibarit'ig'i ili'n, tio mank'us! Ven'os ankoraŭ pli mal'bon'a'j temp'o'j. Prefer'e kutim'ig'i la neni'hav'ul'o'j'n je iom da mizer'o.
Ili manĝ'aĉ'u krust'o'n kaj simil'e. Mi don'us al ili neni'o'n, nur rekt'e mi dir'us al ili: Vi sen'hav'ul'o'j mizer'eg'a'j, vi sklav'o'j kaj simil'e. Ĉu vi pens'as, ke ni ne hav'as pli serioz'a'j'n zorg'o'j'n ol vi'a'j'n intest'o'j'n? Hodiaŭ, mi dir'us al ili, vi ĉiu'j dev'as est'i prepar'it'a'j je pez'a'j ofer'o'j. Ni dev'as pens'i pri defend'o de ni'a reĝ'o'land'o kaj pri neni'o mal'pli grand'a.
Tiel mi parol'us al ili, sinjor'o. La temp'o est'as mal'facil'a, kaj kiu ne est'as pret'a mort'i por la patri'o, mort'aĉ'u pro mal'sat'o. Kaj fin'o.”
Sinjor'o Hynek energi'e ek'trink'is. — ”Dum ili pov'as ten'i si'n sur pied'o'j, arm'il-ekzerc'i ili'n kaj neniu'j'n parol'o'j'n.”
La mal'jun'a sinjor'o el Jankov mal'ferm'eg'is je sinjor'o bo'fil'o la pal'a'j'n okul'o'j'n. ”Kio, kio nur,” li el'balbut'is konfuz'it'e. ”Ĉu, ĉar — Di'o gard'u — est'os milit'o?”
Sinjor'o Hynek ek'rid'aĉ'is. ”Kial ne est'u! Dev'as est'i: ĉu ni hav'as la pac'o'n por neni'o? Ej, sinjor'o, kiam est'as pac'o, mem'kompren'e, io est'as prepar'at'a. Mi pet'as vi'n,” li dir'is mal'estim'e, ”ja tio'n sci'as ankaŭ tiu — kiel nur oni nom'as li'n? ha, la princ'o de la pac'o. La princ'o de la pac'o,”
kraĉ'ŝpruc'is sinjor'o Ráb. ”Mem'kompren'e, sinjor'o, li tim'as pri si'a tron'o. Oni eĉ ne vid'us li'n, se li ne est'us sid'ant'a sur tron'o, kun tri kusen'o'j sub la post'aĵ'o.”
”Ĉu li, Podêbrad?” demand'is sinjor'o Janek ne'cert'e.
”Kiu ali'a? Eh, ni hav'as reg'ant'o'n, mi bel'e dank'as! Nur pac'o, sinjor'o bo'patr'o. Nur mesaĝ'o'j kaj simil'a'j afer'o'j.
Por tio est'as mon'o, ĉu? Antaŭ ne'long'e — ĝis Hlohovec li pel'aĉ'is si'n al la pol'a reĝ'o, laŭ'dir'e pro pakt'o kontraŭ Turk'o'j. Tut'a'n mejl'o'n li ir'is renkont'e al la Pol'o, imag'u!
Kio'n vi dir'as pri tio?”
”Nu,” dir'is sinjor'o Janek si'n'gard'e, ”ĉu oni mal'mult'e parol'as pri Turk'o?”
”Mal'saĝ'aĵ'o'j,” dir'is sinjor'o Hynek Ráb energi'e. ”Sed ĉu dec'as, ke la ĉeĥ'a reĝ'o far'u honor'aĵ'o'j'n al Pol'o? Est'as hont'ind'e,” ek'kri'is sinjor'o Hynek. ”Li dev'is atend'i, ĝis la Pol'o ven'os al li! Jen, kiel ni, sinjor'o Janek, fin'as! Kio'n dir'us pri tio la mort'int'a imperi'estr'o Karolo aŭ Zikmundo? Tiam ni, kar'a sinjor'o hav'is ankoraŭ i'a'n inter'naci'a'n prestiĝ'o'n —” Sinjor'o Ráb kraĉ'is. ”Fi! Mi mir'as, ke ni Ĉeĥ'o'j toler'as tia'n hont'aĵ'o'n.”
Kia'j afer'o'j, ĉagren'iĝ'is sinjor'o Janek Chval. Kaj kial li tio'n rakont'as al mi? Kvazaŭ mi ne hav'us sufiĉ'e da mi'a'j zorg'o'j — ”Aŭ la jen'a,” predik'is sinjor'o Ráb, ”— li send'is ambasad'o'n en Romon, por ke la pap'o li'n re'kon'u kaj tiel plu.
Kun bel'a pet'o, vi sci'as? Oni'dir'e, por ke est'u pac'o inter la krist'an'ar'o kaj simil'e. Dev'as fin'iĝ'i!”
Sinjor'o Ráb frap'is per man'plat'o la tabl'o'n, mir'ind'e, ke li ne renvers'is la pokal'o'j'n. ”Pa'ĉj'o Òiòka turn'iĝ'us en la tomb'o! Miadio, mi pet'as vi'n, trakt'i kun la pap'o! Ĉu tial ni kalik'an'o'j sang'is, he! Por ke li vend'u ni'n al Romo sub pap'a'n pantofl'o'n?”
Kaj kial vi tiel incit'iĝ'as, mir'is la mal'jun'a sinjor'o, distr'e palpebr'ant'e. Kie vi, hom'o, sang'is? Vi'a mort'int'a patr'o ven'is ĉi tie'n nur kun Zikmundo. — Ver'e, post'e li edz'iĝ'is en Prago. Li sub'skrib'ad'is si'n Joaĥim Hanes Raab.
Li est'is bon'a hom'o, hom'et'o, mi li'n kon'is; tut'e prudent'a German'o.
”Kaj li pens'as,” indign'iĝ'is sinjor'o Hynek Ráb, ”ke li far'as di'o'sci'as kia'n alt'a'n politik'o'n. Antaŭ ne'long'e li send'is i'a'j'n si'a'j'n pajac'o'j'n ĝis Franci'o, al la franc'a reĝ'o. Ke oni fond'u lig'o'n de krist'an'a'j princ'o'j, por ke ili kun'ven'u en iu tut'eŭrop'a parlament'o aŭ kio. Pac'e likvid'i konflikt'o'j'n kaj simil'e. Kaj kontraŭ la Turk'o laŭ'dir'e kaj etern'a pac'o kaj tia'j afer'o'j. Dir'u vi mem: ĉu vi aŭd'is iam simil'a'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n? Ĉu est'as ebl'e far'i politik'o'n — tiel? Mi pet'as vi'n, kiu likvid'us la konflikt'o'j'n pac'e, se ebl'as fin'i ili'n per milit'o? Kaj ĉu iu ŝtat'o toler'os en'miks'iĝ'o'n, se ĝi vol'as milit'i kun la ali'a? Nu, mal'saĝ'aĵ'o'j — la tut'a mond'o nur rid'as pri tio. Sed kiel ni'n, sinjor'o bo'patr'o, tia mal'fort'ul'a paŝ'o kompromit'as antaŭ la tut'a mond'o! Ja, mi'a di'o, ni aspekt'as, kvazaŭ ni tim'us, ke ne ven'u iu milit'o je ni —”
”Kaj — ĉu ĝi ven'os?” demand'is sinjor'o Hynek zorg'em'e. Sinjor'o Hynek Ráb el Kufŝtejn kap'sku'is. ”Venen'o'n vi pov'as pren'i. Rigard'u, sinjor'o bo'patr'o, kontraŭ ni est'as la Hungar'o, la German'o, la pap'o kaj Aŭstrio. Se ili est'as kontraŭ ni, nu bon'e: ni dev'as atak'i ili'n, antaŭ ol ili alianc'iĝ'os. Tuj la milit'o'n kaj pret'e. Tiel oni far'as,” deklar'is sinjor'o Ráb kaj tra'komb'is decid'em'e si'a'j'n har'o'j'n.
”Nu, mi ĝust'a'temp'e zorg'u pri proviz'o'j,” murmur'is sinjor'o Janek Chval en'pens'e. ”Est'as bon'e hav'i proviz'o'j'n.”
Sinjor'o Hynek Ráb konfidenc'e klin'is si'n trans la tabl'o'n. ”Mi hav'us, sinjor'o, ankoraŭ pli bon'a'n plan'o'n.
Alianc'iĝ'i kun la Turk'o kaj Tatar'o. Tio est'us politik'o, ĉu?
Al la Tatar'o las'i Pollandon kaj Germanion, ili tie ĉio'n eksterm'u kaj for'brul'ig'u. Des pli bon'e por ni, ĉu vi kompren'as? Kaj al la Turk'o las'i Hungari'o'n, Aŭstrion kaj la pap'o'n.”
”Oni dir'as,” murmur'is la mal'jun'a sinjor'o, ”ke la Turk'o est'as kruel'ul'o.”
”Ĝust'e tial,” dir'is sinjor'o Hynek aprob'e. ”Tiu ili'n, sinjor'o, mis'fart'ig'us! Nur neniu'j'n ceremoni'o'j'n aŭ tia'j'n krist'an'a'j'n sent'o'j'n! Simpl'e, problem'o de potenc'o. Kaj ni'a naci'o, sinjor'o — Mi dir'as, por la naci'o neni'u ofer'o est'as sufiĉ'e grand'a; sed dev'as ĝi'n port'i la ali'a'j, ĉu vi kompren'as? Neniu'n indulg'u, kiel dir'ad'is ni'a Òiòka. Kontraŭ ĉiu'j kaj simil'e. Nur se est'us pli da ver'a'j kaj efektiv'a'j naci'an'o'j! Nur de'nov'e ek'sving'i per tiu ni'a mal'nov'a ĉeĥ'a bat'arm'il'o —”
Sinjor'o Janek Chval el Jankov kap'jes'is. Mi dev'as zorg'i pri proviz'o'j, li opini'is. Kiu sci'as, kio okaz'os. La mal'jun'a sinjor'o Raab est'is saĝ'a hom'o, kvankam ĝis'kern'a German'o. Tirol'an'o. Ebl'e sinjor'o Hynek hav'as iom da prudent'o post li, ek'pens'is la mal'jun'a sinjor'o, kaj en Prago oni divers'o'n sci'as — Ĉef'e fojn'o'n proviz'e sek'ig'i. Dum milit'o neces'as fojn'o.
Sinjor'o Hynek Ráb el Kufôtejn frap'is gaj'ig'it'e la tabl'o'n.
”Sinjor'o bo'patr'o, ni ankoraŭ ĝis'viv'os tio'n! Je la san'o!
Hej, knab'o, ĉi tie'n la kruĉ'o'n! Verŝ'u la vin'o'n, ĉu vi ne vid'as, ke pokal’ mal'plen'as? Kaj viv'u ni'a afer'o!”
”Wohl bekomm’s,” dir'is la mal'jun'a sinjor'o Janek ĝentil'e.
[1933]
Mlle Claire (de Comédie Franĉaise) eĉ ne pep'et'is; ŝi sci'is, ke la imperi'estr'o de temp'o al temp'o tiel en'pens'iĝ'as kaj ne ŝat'as est'i ĝen'at'a. Ceter'e, inter ni, pri kio parol'i kun li? Kio'n vi vol'as, tamen nur li est'as imperi'estr'o; oni ne sent'as si'n ĉi tie hejm'ec'e, ĉu ne ver'e? (Malgraŭ ĉio li est'as nur fremd'ul'o, medit'as Mlle Claire, pas très Parisien.) Sed tie ĉe la kamen'o li tamen hav'as sufiĉ'e bel'a'n vizaĝ'o'n. (Se li ne est'us nur tiel korpulent'a.) (Là, là, li eĉ ne hav'as kol'o'n, c’est drôle.) (Sed sci'u, li pov'us est'i iom pli ĝentil'a!) Sur kamen'o tiktak'as pez'a marmor'a horloĝ'o. Morgaŭ, pens'as la imperi'estr'o, mi dev'os akcept'i reprezent'ant'o'j'n de la urb'o'j — tio est'as mal'saĝ'a, sed kio'n far'i; cert'e ili plend'os pri impost'o'j. Post'e aŭstria ambasador'o — ĉiam la sam'a histori'o. Post'e ven'os prezent'i si'n la nov'a'j tribunal'a'j prezid'ant'o'j — mi dev'as anticip'e tra'leg'i, kie kiu el ili labor'is; ĝoj'ig'as la hom'o'j'n, ke mi sci'as i'o'n pri ili. La imperi'estr'o kalkul'as sur'fingr'e. Ankoraŭ io? Jes, Conte Ventura, de'nov'e li denunc'ad'os la pap'o'n — Napoleono sub'prem'is osced'o'n. Di'o, kia ted'aĉ'o! Mi dev'us ven'ig'i tiu'n — kiel li est'as nom'at'a? tiu'n lert'a'n hom'et'o'n, kiu ĵus re'ven'is el Angli'o. Kiel nur est'as nom'at'a tiu ul'o — porco, li est'as ja mi'a plej bon'a spion'o!
”Sacrebleu,” murmur'is la imperi'estr'o, ”kiel tiu ul'o est'as nom'at'a!”
Mlle Claire al'sid'iĝ'is kaj part'o'pren'em'e silent'is.
Egal'e, pens'as la imperi'estr'o, li nom'iĝ'u kiel ajn; sed li'a'j raport'o'j est'as kutim'e bon'eg'a'j. Util'a hom'o, tiu — tiu — maledetto. Mal'saĝ'e, kiel iam nom'o forges'iĝ'as! Mi hav'as ja bon'a'n memor'o'n por nom'o'j, mir'as la imperi'estr'o. Kiom da mil nom'o'j mi port'as en la kap'o — nur kiom da soldat'o'j mi kon'as laŭ'nom'e! Mi vet'us, ke mi re'memor'us ankaŭ hodiaŭ la nom'o'j'n de ĉiu'j mi'a'j sam'klas'an'o'j el la kadet'lern'ej'o — kaj ankaŭ amik'o'j'n el la jun'aĝ'o. Ni atend'u, est'is Toni'o, nom'at'a Biglia, Franci'o ali'as Riccintello, Toni'o Zufolo, Mario Barbabietola, Luca nom'at'a Pet'o (la imperi'estr'o ek'rid'et'is), Andre'a nom'at'a Puzzo aŭ Tirone —. Ili'n ĉiu'j'n mi memor'as laŭ'nom'e, dir'as al si la imperi'estr'o, kaj nun ne kaj ne re'memor'i tiu'n — tonnerre!
”Madame,” dir'as la imperi'estr'o absorb'it'e, ”ĉu ankaŭ vi hav'as tia'n kurioz'a'n memor'o'n? Oni memor'as nom'o'j'n de infan'a'j komplic'o'j, sed ne pov'as kapt'i nom'o'n de hom'o, kun kiu oni parol'is antaŭ unu monat'o.”
”Nepr'e, sir'o,” dir'is Mlle Claire. ”Est'as tiel strang'e, ĉu?” Mlle Claire prov'is re'memor'i iu'n nom'o'n el si'a jun'aĝ'o; sed neni'u el'merg'iĝ'is, ŝi re'memor'is nur si'a'n unu'a'n am'ant'o'n. Li est'is iu Henry. Jes, Henry li est'is.
”Strang'e,” murmur'is la imperi'estr'o, fiks'e rigard'ant'e la flagr'ad'o'n en la kamen'o. ”Ĉiu'j'n mi sci'as imag'i. Gamb'a, Zufolo, Briccone, Barbabietola, et'a Puzzo, Biglia, Mattaccio, Mazzasette, Beccajo, Ciondolone, PanciutoJ—. Ni est'is proksim'um'e dek du kanajl'o'j, Madame.
Mi'n oni nom'is Poli'o, il Capitano.”
”Ĉarm'e,” ek'vok'is Mlle Claire. ”Kaj vi, sir'o, est'is ili'a kapitan'o?”
”Mem'kompren'e,” rakont'is la imperi'estr'o en'pens'e.
”Aŭ mi est'is kapitan'o de rab'ist'o'j aŭ de ĝendarm'o'j, laŭ cirkonstanc'o'j. Mi gvid'is ili'n, ĉu vi sci'as? Iam mi ordon'is eĉ pend'ig'i Mattaccian pro mal'obe'o. Nur last'moment'e li'n mal'jun'a gard'ist'o Zoppo ĝust'a'temp'e de'tranĉ'is. Tiam, Madame, oni ali'e reg'is. Tia Capitano est'is suveren'a estr'o de si'a'j hom'o'j. — Tie est'is mal'amik'a knab'a hord'o, tiu'n gvid'is iu Zani. Post'e li ver'e iĝ'is bandit'estr'o en Korsiko.
Antaŭ tri jar'o'j mi ig'is li'n paf'mort'ig'i.”
”Vid'ebl'e,” el'spir'is Mlle Claire, ”ke Vi'a Majest'o nask'iĝ'is jam kiel gvid'ant'o.”
La imperi'estr'o kap'sku'is. ”Ĉu vi opini'as? Tiam, kiel Capitano, mi sent'is mi'a'n propr'a'n pov'o'n mult'e pli fort'e. Reg'i, Madame, ne est'as kiel ordon'i. Ordon'i sen embaras'o'j kaj konsider'o'j — ne zorg'i pri ebl'a'j sekv'o'j — Madame, tio est'is la suveren'a en la afer'o, ke ĝi est'is nur lud'o, ke mi sci'is, ke ĝi est'as nur lud'o —”
Mlle Claire sprit'e diven'is, ke en ĉi tio'n ŝi ne miks'u si'n; ni imput'u tio'n kredit'e en ŝi'a kont'o.
”Kaj ankaŭ nun, ankaŭ nun,” daŭr'ig'is la imperi'estr'o pli mal'pli por si mem. ”Oft'e mi ek'pens'as ial: Poli'o, ja ĝi est'as nur lud'o! Oni nom'as vi'n Sir'o, oni nom'as vi'n Vi'a Majest'o, ĉar ni tio'n lud'as, ni ĉiu'j. La soldat'o'j rigid'e star'ant'a'j — la ministr'o'j kaj ambasador'o'j riverenc'ant'a'j ĝis'ter'e — nur'a lud'o. Kaj neni'u dum'e puŝ'et'as ali'a'n kubut'e, neni'u eksplod'as rid'e. — Kiel infan'o'j ni ankaŭ tiel serioz'e lud'is. Tio jam aparten'as al la lud'o, Madame: mien'i kvazaŭ ĉio ĉi est'us real'a —.”
Sur la kamen'o tiktak'is pez'a marmor'a horloĝ'o. La imperi'estr'o est'as strang'a, pens'is Mlle Claire ne'cert'e.
”Ebl'e post la pord'o ili palpebr'um'as unu la ali'a'n,” parol'as la imperi'estr'o en'pens'e. ”Kaj ebl'e ili flustr'as al si: Ŝerc'ul'o, tiu Poli'o, kiel li sci'as lud'i imperi'estr'o'n; eĉ ne brov'o'n li mov'as — se tio ne est'us lud'o, oni pov'us dir'i, ke li opini'as tio'n serioz'a!” La imperi'estr'o ek'snuf'is, kvazaŭ li intern'e rid'us. ”Komik'e, ĉu Madame? Kaj mi tiom ili'n atent'as — tuj kiam ili puŝ'et'os si'n, por ke mi komenc'u rid'i kiel unu'a. Sed ili neni'o'n. Iam mi sent'as, ke ili inter'konsent'iĝ'is, por ke mi iĝ'u super'ruz'it'a. Kompren'u, ke mi ek'kred'u, ke ĝi ne'est'as lud'o — kaj por post'e pri'mok'eg'i mi'n: Poli'o, Poli'o, kiel ni vi'n super'ruz'is!” La imperi'estr'o mal'laŭt'e ek'rid'is. ”Ne, ne! Mi'n ili ne super'ruz'os! Mi sci'as, kio'n mi sci'as —”
Poli'o, pri'pens'is Mlle Claire. Kiam li est'os tener'a, mi nom'os li'n tiel. Poli'o. Mon petit Poli'o.
”Mi pet'as?” demand'is la imperi'estr'o brusk'e.
”Neni'o, sir'o,” defend'is si'n Mlle Claire.
”Tial. Mi pens'is, ke vi dir'is i'o'n.” La imperi'estr'o si'n klin'is al la fajr'o. ”Strang'e, ĉe vir'in'o'j mi tio'n ne tiel rimark'is; sed ĉe la vir'o'j est'as pli oft'e. En profund'o de si'a anim'o neniam ili ĉes'as est'i bub'et'o'j. Tial ili far'as en la viv'o tiom da afer'o'j, ĉar ili fakt'e lud'as. Tial ili far'as la afer'o'j'n tiel pasi'e kaj koncentr'it'e, ĉar est'as nur lud'o, ĉu vi ne opini'as? Ĉu pov'as ja est'i iu serioz'e imperi'estr'o, hm? Mi sci'as, ke est'as nur petol'aĵ'o.”
Est'is silent'e. ”Ne, ne, ne,” murmur'is la imperi'estr'o.
”Ne kred'u tio'n. Sed iam oni ne est'as cert'a, ĉu? Iam oni subit'e ek'tim'as — mi est'as ja et'a Poli'o kaj ĉio ĉi est'as nur tiel, ĉu? Mon Dieu, sed kiam ĝi krak'os! Jen, ĝust'e tio, ke oni ne pov'as est'i cert'a —” La imperi'estr'o lev'is la okul'o'j'n kaj fiks'e ek'rigard'is al Mlle Claire. ”Nur rilat'e vir'in'o'j'n, Madame, nur en la am'o oni est'as cert'a, ke — ke — ke oni ne plu est'as infan'o; tiam almenaŭ oni sci'as, ke oni est'as vir'o, diabl'e!” La imperi'estr'o ek'salt'is.
”Allons, Madame!”
Li est'is subit'e tre pasi'a kaj violent'a.
”Aĥ sir'o,” el'spir'is Mlle Claire, ”comme vous êtes grand!”
[1933]
Karel Ĉapek (1890-1938) nask'iĝ'is kiel fil'o de kurac'is to en Malé Svatoñovice [nord-orient'a Ĉeĥi'o]. Gimnazi'o'n li stud'is en Hradec Králové kaj Brno, akademi'a'n gimnazi'o'n en Prago. Filozofi'o'n li stud'is en Prago, Berlino kaj Parizo kaj far'ig'is doktor'o de la last'a sur'baz'e de disertaci'o pri pragmat'ism'o. Redaktor'o kaj dramaturg'o.
Ne'super'ebl'a rakont'ist'o ating'ant'a si'a'n supr'o'n en felieton'o'j kaj vojaĝ'pri'skrib'o'j. Jen ili: Ital'a'j Foli'o'j, Angl'a'j Foli'o'j, Ekskurs'o en Hispanion, Skiz'o'j el Nederlando (esperant'ig'it'a) kaj Vojaĝ'o Nord'e'n. En R.U.R., Rossumaj Universal-Robot'o'j (esperant'ig'it'a) li kritik'as la maŝin'a'n civiliz'o'n kaj emfaz'as la neces'o'n de human'ism'o kaj am'o, garanti'ant'a etern'ec'o'n de la viv'o. El Viv'o de Insekt'o'j, komedi'a dram'o, verk'o, kie li verdikt'as super hom'a avid'ad'o, pri tromp'a'j seks'ĝu'o'j kaj milit'ist'a brav'ec'o. Blank'a Mal'san'o, decid'eg'e kontraŭ'diktator'a kaj por'pac'a, en Milit'o kontraŭ Salamandr'o'j la komenc'a humur'o kaj satir'o trans'ir'as al la sen'pov'o de la hom'o kontraŭ la ribel'iĝ'int'a'j amfibi'a'j robot'o'j. Rakont'o'j el la unu'a poŝ'o kaj Rakont'o'j el la du'a poŝ'o (esperant'ig'it'a'j), detektiv'a'j okaz'aĵ'o'j sprit'a'j, bril'a'j, aventur'a'j kaj real'ism'a'j. Aerolit'o rav'as en ekstrem'o per si'a epik'ec'o, ĉarm'a'j kaj kor'a'j est'as li'a'j Naŭ Fabel'o'j, destin'it'a'j por la infan'o'j. Afer'o Makropulos okup'iĝ'as pri problem'o de korp'a sen'mort'ec'o kaj ĝi'a van'ec'o. Plu'a'j verk'o'j est'as Krakatit, Fabrik'o je Absolut'o, komedi'o Rab'ist'o, k. a.
K. Ĉapek sci'as parol'i pri la plej ordinar'a'j afer'o'j de la viv'o, ŝat'as ili'n kaj trans'form'as al mirakl'o, sci'as poezi'ig'i la plej simpl'a'j'n objekt'o'j'n, sci'as rigard'i iu'n afer'o'n tut'e ne'kutim'e kaj sam'e dir'i la plej valid'a'n ver'o'n; li vojaĝ'is tra la mond'o kaj rigard'is ĝi'n per okul'o'j de impres'iĝ'em'a infan'o, mir'is pri ĝi, kaj skrib'is ĉio'n, kio tuŝ'is li'a'n kor'o'n.
Kaj est'is neni'o, kio ne impres'us li'n. Ĉapek est'as utopi'em'a, sed rest'as sur baz'o de humil'a human'ism'o. Et'a'n serv'o'n al la viv'o kaj hom'o li met'as super utopi'o'j'n, simpl'a'n am'o'n kaj ordinar'a'n hero'ec'o'n super kap'turn'a'j'n koncept'o'j'n de frid'a raci'o. La stil'a majstr'ec'o de Ĉaapek proksim'iĝ'as pli kaj pli al la rakont'a leĝer'ec'o kaj kern'a simpl'ec'o.
Ankaŭ ĵurnal'ism'o'n li met'is en la serv'o'j'n de roman'o kaj rakont'o.
Ĉio ĉi est'as grand'a'j kvalit'o'j art'ism'a'j kaj sam'temp'e hom'a'j kaj tial ili sub'ig'as plen'e la leg'ant'o'j'n.
J
komun'um'o apud Blansko la plej kalumni'em'a Grek'o en la ekspedici'o kontraŭ Troj'o. Pro tio ankaŭ mort'ig'it'a de Aĥil'o.
bild-detruismo bild-detru'ist'o el Podêbrady [1420-1471], eminent'a diplomat'o, saĝ'a politik'ist'o kaj ŝtat'ul'o, la plej bon'a ĉeĥ'a reĝ'o. Li'a reg'ad'o aparten'as al la plej feliĉ'a temp'o en la Ĉeĥ'a histori'o. Li ek'hav'is la ide'o'n kre'i uni'o'n de krist'an'a'j reg'ant'o'j por sekur'ig'i la pac'o'n kaj front'i la turk'a'n danĝer'o'n. Per tio li far'iĝ'is pionir'o de la iam'a Lig'o de Naci'o'j. En la jar'o 1464 li deleg'is grand'a'n ambasad'o'n al Franci'o por prezent'i al la franc'a reĝ'o Ludovik'o la XI-a propon'o'n, laŭ kiu la franc'a reĝ'o star'us frunt'e de la Pac'a Lig'o kaj kun'vok'us ĉiu'j'n krist'an'a'j'n princ'o'j'n al komun'a inter'konsil'o por mal'ebl'ig'i milit'o'j'n inter la membr'o'j de la Lig'o. La plan'o, bon'eg'e el'labor'it'a, fiask'is pro ne'akcept'o flank'e de Ludovik'o la XI-a kaj la pap'o.
[ital'e] hotel'o [franc'e] ek, sinjor'in'o andres Boiótikoi [grek'e] civit'an'o'j de Boiotio assalto assassinatico [ital'e] murd-atak'o ausgerechnet [german'e] gust'e bene [latin'e] bon'e bule [grek'e] urb'a konsil'ant'ar'o caballero [hispan'e] kavalir'o Kapuletoj [ital'a nobel'ar'o] capitano [ital'e] kapitan'o cavaliere [ital'e] kavalir'o c’est drôle [franc'e] kiel komik'e!
comme vous êtes grand [franc'e kiel grand'a vi est'as crapulon [ital'e] diboĉ'ul'o Domine [latin'e ] sinjor'o ecco [ital'e] jen Elói, Elói, lama zabaĥtani? [hebre'e] Mi'a Di'o, mi'a Di'o, kial Vi for'las'is mi'n?
fatraso [neol.] for'ĵet'ind'aĵ'o'j fola [neol.] frenez'et'a grazie, padre [ital'e] dank'o'n, patr'o guno [neol.] jun'a bov'in'o inglese [ital'e] angl'o in puncto [latin'e] en punkt'o in venere [latin'e] rilat'e al seks'o knaki [neol.] krak'et'i sub dent'o'j Kriste eleison [grek'e] Krist'o, kompat'u là, là [franc'e] la, la [inter'j.] madame [franc'e] sinjor'in'o mademoiselle — Mlle [franc'e] fraŭl'in'o maledetto [ital'e] damn'a molto reverendo parrocco [ital'e] tre respekt'ind'a pastr'a moŝt'o mon petit [franc'e] mi'a et'a, mi'a et'ul'o mon Dieu [franc'e] Mi'a Di'o Montekoj [ital'a nobel'ar'o] minima non curat praetor [latin'e] pretor'o ne zorg'as pri bagatel'o'j mung'i [neol.] naz'pur'ig'i pas très Parisien [franc'e] ne tro Pariza padre [ital'e] patr'o passione senza esempio[ital'e] sen'ekzempl'a pasi'o porco [ital'e] pork'o podestà vicegerente [ital'e] vic-urb'estr'o premiero [neol.] unu'a teatr'a prezent'ad'o pro primo [latin'e] unu'e pro secundo [latin'e] du'e pro tertio [latin'e] tri'e ragazzo [ital'e] bub'o ribaldo [ital'e] kanajl'o Rabboni [hebre'e] Majstr'o rumoro [neol.] konfuz'a voĉ'bru'o de plur'a'j hom'o'j sacrebleu [franc'e] tondr'o al tio!
sciocca [ital'e] mal'saĝ'a Skaligieroj [ital'a nobel'ar'o) scusi [ital'e] pardon'u, eskuzu signore [ital'e] sinjor'o'j, aŭ sinjor'in'o'j Societas Jesu - S. J.
[latin'e] orden'o de jezuit'o'j thank you so much [angl'e] eg'e mi dank'as al vi tonnerre [franc'e] tondr'o al tio!
very much indeed [angl'e] ver'e tre mult'e virtus [latin'e] virt'o vossignoria reverendissimo [ital'e] vi'a respekt'ind'a moŝt'o wohl bekomm’s!
[german'e] je vi'a san'o!